Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 2016, Side 17

ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS16
og þekking fór forgörðum. Nútíðarmönnum finnst þetta harla broslegar
aðfarir, en eru þó hörmulegar. Við gildistöku fornleifalaganna 1907 tók
að mestu fyrir slíkan „fornleifagröft“ en þrátt fyrir það fóru menn oft
ógætilega ef þeir rákust á fornmannagrafir eða aðrar fornminjar. Dæmigerð
frásögn er af því er vegamenn fundu fornmannskuml nyrðra og rótuðu þá
af forvitni í gröfinni. Vegamálastjóra bar þar að og hvatti menn til að grafa
sem víðast í kring ef ske kynni að leyndust fjársjóðir í gröfinni. Hrossbein
sem fundust voru send Þjóðminjasafninu en um mannsbeinin leituðu menn
álits biskups sem lagði fyrir að grafa þau í vígðri mold. Þetta sýnir hvernig
menn brugðust oft við fundi merkra fornleifa.
Telja má að fyrsta fornleifarannsókn hérlendis, sem viðunandi megi
kalla, sé rannsókn þeirra Daniels Bruuns og Finns Jónssonar á „hofinu“
svonefnda á Hofstöðum í Mývatnssveit árið 1908. Hún markaði þó engin
tímamót þar sem enn leið á löngu unz farið var að rannsaka fornleifar hér
að marki. Síðar var rústin á Hofstöðum rannsökuð á ný og kom þá margt
fram sem ekki varð ljóst við hina fyrri rannsókn.
Við gildistöku fornleifalaganna 1907 var stofnað embætti „forn menja
varðar“ og var Matthías Þórðarson skipaður í það embætti. Hans beið
mikið starf á öllum sviðum minjavörzlu og rannsókna. Hann fór víða um
landið og rannsakaði kuml og fornar bæjarústir. Kuml komu víða í ljós við
jarðrask, í melhólum þar sem vegagerðarmenn tóku möl í vegina eða nærri
bæjum þar sem brotið var land til túnræktar, og sum blés upp. Matthías
virðist þó ekki hafa verið sérlega natinn við rannsóknir sínar, teikningar
hans og mælingar eru ekki afarnákvæmar og ljósmyndir tók hann fáar,
einnig eru lýsingar hans oft afar stuttorðar. Hann gróf einnig upp nokkra
fornbæi á árunum 1924-1938 og hann stóð fyrir hinum umfangsmiklu
rannsóknum norrænna fornleifafræðinga í Þjórsárdal árið 1939 og annaðist
sjálfur uppgröft bæjar og kirkjugarðs á Skeljastöðum. Verður að segja að
rannsóknir Matthíasar, mælingar, teikningar og skýrslur um þær, standi
allmjög að baki verkum erlendra fornleifafræðinga, enda virðist svo sem
Matthíasi hafi ekki verið fornleifarannsóknir sérlega hugleiknar. Áhugi
hans og þekking lágu frekar á sviði listmenntar og listiðnar.
Er Kristján Eldjárn kom til starfa á vettvangi fornleifarannsókna má
segja að þá hafi skjótlega orðið breyting á. Kristján var Svarfdælingur,
fæddur að Tjörn í Svarfaðardal 6. desember 1916. Hann tók stúdentspróf
frá Mennta skólanum á Akureyri vorið 1936 og sigldi þá um haustið til
Kaupmannahafnar. Hann hugðist leggja þar stund á nám í ensku og latínu
við háskólann, að því er hann sagði mér eitt sinn, enda var hann málamaður