Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 2016, Blaðsíða 22

21KRISTJÁN ELDJÁRN: 100 ÁRA MINNING
og Gísli áttu langt og giftudrjúgt samstarf. Safnið var opnað árið 1952, fyrst
forsalurinn með mannamyndunum og fornaldardeildin. Ætla mætti að lítill
tími hafi þá gefizt til eiginlegra rannsóknarverka úti um landið, en samt
kom Kristján frá ekki allfáum rannsóknum, einkum kumlarannsóknum, og
vann jafnframt ötullega að doktorsritgerð sinni, Kuml og haugfé. Kristján
hafði skrifað meistaraprófsritgerð sína um haugfé úr kumlum á Íslandi og
hann hélt áfram rannsóknum sínum á því sviði, sem lauk með doktorsvörn
hans árið 1956. Ég man þá stund vel. Andmælendur voru þeir Jan Petersen
safnstjóri í Stafangri og Jón Jóhannesson prófessor. Þá voru doktorsvarnir
nánast eins og hátíðahöld. Doktorsefni stóð kjólklætt á sviði og gerði grein
fyrir efni ritgerðar sinnar en andmælendur gerðu athugasemdir eða óskuðu
nánari skýringa á sumu í ritgerðinni. Síðan eru liðin sextíu ár.
Lengi fram eftir 20. öld var mikill áhugi fræðimanna, og ekki síður
alþýðu manna, að tengja þekktar fornleifar við nafngreindar persónur
og atburði í fornsögum. Kristján fór ekki frekar öðrum varhluta af þeirri
hugsun framan af árum. Árið 1937 fundu vegagerðarmenn fornmannskuml
norður í Eyjafirði. Matthías Þórðarson rannsakaði staðinn og fann þar
hraf l mannabeina, en einnig vopn sem hinn dauði hafði fengið með
sér, spjót og hníf. Kristján lét sér síðar til hugar koma að hér gæti verið
kominn í dagsljósið Bárður Hallason að Skáldsstöðum í Eyjafirði, er var
„hávaðamaður og ójafnaðarmaður mikill“ svo sem segir í Víga-Glúms sögu
og um hann var Bárðardrápa ort. Hann hafði vegið Hallvarð nokkurn, einn
af mönnum Glúms og kenndi um fjárstuld, en menn Vigfúsar Glúmssonar
vógu Bárð er hann fór með skógardrögur. Kristjáni þótti nánast blasa við
að gröfin væri Bárðar svo „að full vissa má kallast.“ Segir hann síðan sögu
Bárðar eftir því sem sagan hermir og kveður í lokin „nærri fullsannað að
hér sé fundið kuml Bárðar, að nær verður ekki komizt.“ Nefnir hann þó
að það vanti sem kunni að gerast í framtíðinni með tækniframförum „að
mönnum takist einhvern tíma að komast í beint talsamband við þá Bárð
og Vigfús. Við bíðum og sjáum hvað setur.“ Kristján var þó sennilegast
lítt trúaður á sambönd við fjarheima, en þannig átti hann til að bregða
á leik í frásögnum sínum, kryddaði textann með gamansemi og kímni.
Það var honum eiginlegt, jafnt í ræðu sem riti. Eins varpaði hann fram,
að snældusnúður er fannst í Hruna eystra og bar nafn eigandans rist með
rúnum, væri úr eigu Þóru Guðmundsdóttur, móður Gissurar jarls. Enginn
hefur reynt að hrekja þá skýringu.
Þannig hugsuðu menn á fyrri hluta 20. aldar meðan ekki var enn komin
eintóm vantrú og skáldsagnatrú á fornsögurnar, heldur reyndu jafnt ýmsir