Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 2016, Qupperneq 24

23KRISTJÁN ELDJÁRN: 100 ÁRA MINNING
öðrum hætti en í Þjórsárdal en hér kom í ljós enn einn liður í þróunarsögu
íslenzka torfbæjarins. Birti Kristján í greininni ýmsar hugleiðingar um
búskap og líf fólks á þessari hálendisbyggð, þar sem menn námu land og
settust að er landið stóð í blóma, vel gróið og búsældarlegt, búpeningur
gekk þar enn enginn, loftslag væntanlega hlýtt og öskugos höfðu enn ekki
hulið gróðurlendi með uppblæstri síðan í kjölfarið. – Enn síðar, 1949 og
1952, rannsökuðu þeir Gísli Gestsson fornbæ þar sem heitir í Gjáskógum
upp af Þjórsárdal, mjög sömu gerðar og fornbæirnir niðri í dalnum. Um
sama leyti, 1949, unnu þeir Kristján og Gísli að rannsókn smábýlisins
Sandártungu neðst í Þjórsárdal. Bærinn eyddist í miklu Heklugosi árið
1693 og var einn fárra sem byggðust í dalnum eftir eyðinguna miklu 1104,
var þó líklegast í byggð skamma hríð aðeins.
Árið 1948 gaf Kristján út bókina Gengið á reka, með tólf þáttum,
frásögnum af fornleifum og fornleifarannsóknum sem hann hafði sjálfur
f lestum komið að. Á þeim árum komu víða í ljós fornmannagrafir.
Nútíminn hafði náð til Íslands með allri sinni véltækni, og við umbyltingu
landsins með vélum komu fornminjarnar í ljós, oft á óvæntum stöðum. En
þessar framkvæmdir léku oft fornleifarnar illa. Oftast var þjóðminjaverði
gert viðvart um slíka fundi og var þá fundurinnn kannaður svo f ljótt sem
auðið varð, en stundum var fátt að gera nema tína saman beinabrot og
eitthvert haugfé úr uppmokstrinum og ekki alltaf mikla vitneskju að hafa af
fundinum. Þó kom fyrir að menn leyndu fundi sínum eða sæju ekki ástæðu
til að tilkynna yfirvöldum þótt lög kvæðu á um slíkt, gerðu sér ekki ljósa
grein fyrir fræðilegu gildi fornminjanna.
Kristján var ekki einn við rannsóknir sínar. Lengst af voru þeir Gísli
Gestsson safnvörður saman að rannsóknum og með þeim ríkti gagnkvæmt
traust. Sigurður Þórarinsson jarðfræðingur, einn af traustum sam starfs-
mönnum Kristjáns, kannaði víða jarðvegslög við rannsóknir og Jón
Steffensen prófessor, einnig traustur bakhjarl, rannsakaði mannabein úr
gröfum og var stundum við uppgröft einnig.
Er ráðizt skyldi í útgáfu Fornritafélagsins af Njáls sögu var áhugi á að
rannsaka nánar bæjarstæðið á Bergþórshvoli og kanna hvort þar mætti
fá frekari vitneskju um byggingar til forna, og þá einnig um þá miklu
atburði er þar urðu með bæjarbrennunni, er Njáll og heimilisfólk hans var
brennt inni. Þar hafði Matthías Þórðarson grafið árin 1927 og 1928, einnig
Sigurður Vigfússon lítillega löngu fyrr og fundust þá ýmis merki húsbruna
í fornöld. Þeir Kristján og Gísli stóðu að rannsóknum á Bergþórshvoli síðar
og gerðu einnig grein fyrir rannsóknum Matthíasar eftir gögnum hans,