Tímarit lögfræðinga - 01.06.2005, Blaðsíða 7

og íþyngjandi eðlis hennar2 verður auk kröfu um lýðræðislegan uppruna refsi-
heimildar að telja æskilegt að refsiheimildir séu ávallt orðaðar með þeim hætti
að ekki leiki vafi á því hvort tiltekin háttsemi – athöfn eða athafnaleysi – falli
undir verknaðarlýsingu í refsiákvæði. Refsiheimildir verða m.ö.o. að vera
skýrar (l. lex certa). Orð og hugtök í texta eru hins vegar í eðli sínu ófullkominn
miðill merkingar, a.m.k. þannig að tryggt sé að þau miðli í öllum tilvikum sömu
merkingu til tveggja eða fleiri heilbrigðra og skynsamra einstaklinga.3 Við mat
á því hvaða kröfur eigi að gera til skýrleika refsiheimilda verður þannig að gæta
þess að viðhalda eðlilegu jafnvægi á milli tilgangs refsiheimilda og þess réttar-
öryggis sem borgararnir eiga að njóta í samskiptum við refsivörslukerfið. Hér
má vísa til eftirfarandi sjónarmiða danska refsiréttarfræðingsins Knud
Waaben:4
Der er vanskeligheder ved at foretage lovanvendelsens koblinger mellem en norm-
ativ text og virkelighedens fænomener. Handlinger og forløb er jo ikke på forhånd
udstyret med et sprogligt signalement der svarer eller ikke svarer til en kode i loven.
Vi bearbejder virkeligheden ved at sætte ord på den; dette kan ske på mangfoldige
måder uden at være bundet af lovens vokabularium eller af et andet sprogligt klass-
ifikationssystem. Og hvad lovens ord angår vil de ofte vise sig at være kendte i for-
skellige betydninger eller ligefrem at savne en deskriptiv betydning ud over en
flygtig antydning om tankens retning. Det kræver derfor en mellemregning – en mere
eller mindre vilkårlig brug af sproget – at nå til slutninger om hvorvidt en handling,
et forløb eller et andet fænomen kan henføres under lovens ord.
Í þessum síðari hluta um stjórnarskránna og refsiábyrgð verður fjallað um
meginregluna um skýrleika refsiheimilda sem dómstólar hér á landi og fræði-
menn hafa á undanförnum árum lagt til grundvallar að leiði einnig af ofan-
nefndri 1. mgr. 69. gr. stjórnarskrárinnar.5 Verður í því sambandi litið til við-
2 Róbert R. Spanó: „Lagareglur um refsiábyrgð opinberra starfsmanna“. Úlfljótur. 4. tbl. 52. árg.
(2000), bls. 512-513: „Séreðli og einkenni refsiákvæða, og þá einkum þær miklu kröfur sem gerðar
eru til þess að form og efni þeirra sé skýrt og aðgengilegt, endurspegla þá sérstöku þýðingu sem
refsingar og önnur refsikennd viðurlög geta haft á daglegt líf manna. Við greiningu og lýsingu á
efnisinntaki refsiákvæða verður því að taka mið af þessu séreðli refsiábyrgðarinnar, enda getur
framkvæmd og fullnusta refsidóma haft í för með sér eina afdrifaríkustu skerðingu á athafnafrelsi
manna sem lög heimila og takmarkað grundvallarréttindi einstaklinga til sjálfstæðra ákvarðana um
líf sitt og tilveru“.
3 Sjá hér til hliðsjónar Páll Skúlason: „Nokkur hugtök og úrlausnarefni í túlkunarfræði“. Mál og
túlkun. Hið Íslenska Bókmenntafélag. Reykjavík (1981), bls. 175-200.
4 Knud Waaben: „Lovkravet i strafferetten“. Nordisk Tidsskrift for Kriminalvidenskab. 1. tbl. 81.
árg. (1994), bls. 133.
5 Sjá t.d. eftirfarandi rit íslenskra fræðimanna: Jónatan Þórmundsson: Afbrot og refsiábyrgð I.
Háskólaútgáfan. Reykjavík (1999), bls. 167-181; eftir sama höfund: Viðurlög við afbrotum. Bóka-
útgáfa Orators. Reykjavík (1992), bls. 38 (um skýrleika viðurlagareglna); Gunnar G. Schram:
Stjórnskipunarréttur. Háskólaútgáfan. 2. útg. Reykjavík (1999), bls. 513-514; Róbert R. Spanó:
„Um vansvefta skipstjóra og afladrjúga stýrimenn – hugleiðingar um hlutlæga refsiábyrgð einstak-
linga í íslenskum rétti“. Tímarit lögfræðinga. 1. hefti. 49. árg. (1999), bls. 17-30, og eftir sama höf-
und: „Lagareglur um refsiábyrgð opinberra starfsmanna“. Úlfljótur. 4. tbl. 52. árg. (2000), bls. 512-
513.
7