Tímarit lögfræðinga - 01.06.2005, Blaðsíða 53

reglunnar um skýrleika refsiheimilda. Af dómaframkvæmd hér á landi verður
hins vegar ekki önnur ályktun dregin en að kröfur um skýrleika refsiheimilda
hafi til þessa ekki þótt girða fyrir að löggjafinn setji refsiákvæði sem fela í sér
vísireglur er veita dómstólum töluvert svigrúm til þess að skilgreina og ákvarða
nánar hvað sé refsiverð háttsemi. Slík ákvæði hafa af hálfu fræðimanna verið
nefnd matskennd svigrúmsákvæði.103 Sem dæmi um ákvæði af þessu tagi sem
á hefur reynt í dómaframkvæmd má nefna 124. gr. almennra hegningarlaga um
röskun á grafarhelgi og ósæmilega meðferð á líki, sbr. H 1980 89 (Guðmund-
ar- og Geirfinnsmál), H 1987 266 (héraðsdómur) og dóm Hæstaréttar 28. apríl
2005, nr. 510/2004, (líkfundarmál)104 125. gr. hegningarlaga um guðlast, sbr. H
1984 855 (Spegilsmál) og 210. gr. sömu laga um klám, sbr. H 1973 452 (vegg-
spjöld), H 1984 855 (Spegilsmál), H 1990 1103 (Stöð 2), H 1998 516 (netsíða),
H 1998 969 (myndbandaleiga) og H 2000 4418 (verslunin Taboo). Hér má
einnig nefna 1. mgr. 12. gr. laga nr. 34/1944 um þjóðfána Íslendinga og ríkis-
skjaldarmerkið, sbr. umfjöllun í kafla 3.3.4 hér að framan.
Í fyrsta bindi ritsins Afbrot og refsiábyrgð segir m.a. svo um matskennd svig-
rúmsákvæði:105
Strangt tekið fara mörg þessi ákvæði í bága við grundvallarregluna um lögbundnar
refsiheimildir. Á hinn bóginn getur verið erfitt að setja fram nákvæmar skilgreiningar
um fyrirbæri eins og klám, guðlast, ósæmilega meðferð á líki, óvirðingu við þjóð-
fánann o.s.frv. Enn fremur virðist ákveðin söguleg hefð ríkja um sum þessara refsiá-
kvæða, en óvíst er, að sú hefð haldi velli gagnvart æ styrkara mannréttindaákvæði.
Dómstólar þurfa augljóslega að halda vöku sinni og fara varlega í að sakfella á
þessum grundvelli. Í sumum tilvikum leita dómstólar viðmiða utan laganna, með
hliðsjón af siðferðilegum eða félagslegum mælikvarða á hverjum tíma um það, hvaða
háttsemi sé óréttmæt og því refsiverð (vísireglur). Nefna má hugtök eins og klám,
blygðunarsemi, guðlast og ærumeiðingar. Í raun er hér byggt á réttarvitund almenn-
ings, eins og dómstólar túlka hana hverju sinni.
Það sem einkennir matskennd svigrúmsákvæði er að orðalag þeirra vísar
gjarna til siðferðilegra eða félagslegra mælikvarða um hvað telst t.d. „ósæmi-
legt“, „óvirðing“ eða „smánun“. Þá kunna einnig að vera notuð hugtök sem eru
103 Jónatan Þórmundsson: Afbrot og refsiábyrgð I, bls. 171-172 og 242.
104 Í dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 9. nóvember 2004, nr. s-1177/2004, sem staðfestur var með
vísan til forsendna í dómi Hæstaréttar 28. apríl 2005 (líkfundarmál), voru þrír menn ákærðir og
sakfelldir fyrir brot á 1. mgr. 124. gr. almennra hegningarlaga fyrir „ósæmilega meðferð á líki [V]
með því að hafa … sett líkið í plastpoka, vafið í filtteppi, bundið um það með bandi og límt og
komið líkinu fyrir í farangursgeymslu jeppabifreiðar, sem ákærðu höfðu tekið á leigu. … [Ákærðu
fóru síðan] á bifreiðinni niður að netagerðarbryggjunni við Strandgötu 1, Neskaupstað, fjarlægðu
þar líkið úr farangursgeymslunni, tóku teppið utan af því, bundu kaðli um háls, búk og fætur, festu
keðju við háls og bundu gúmmíbobbing við fætur, ákærði [G] stakk líkið með hnífi fimm stungum
í háls, brjóstkassa og kvið og þvínæst sökktu ákærðu líkinu í sjóinn við bryggjuna“.
105 Jónatan Þórmundsson: Afbrot og refsiábyrgð I, bls. 242.
53