Skírnir - 01.09.2008, Blaðsíða 201

SKÍRNIR
AÐ LOSA SIG VIÐ UMSKIPTINGINN
475
talin voru geta leitt af sér afkvæmi. Telur Eberly að slíkar sögur
spretti stundum af ýmiss konar fötlun; þetta sést til dæmis á því að
holgóma börn voru stundum kennd við héra eða ketti.10 Eberly
bendir raunar einnig á að alls konar hjátrú tengdist fæðingum yfir-
leitt og virtust bæði hin opinbera trú og þjóðtrúin stundum sam-
einast í því að tengja fæðingar við ógnir, enda gátu fæðingar verið
mjög hættulegar fyrir bæði konur og börn á þeim tíma.* 11
Það sem Eberly segir um erlenda umskiptinga getur líka átt við
hér á landi. í safni Jóns Árnasonar kemur meðal annars fram að
álfarnir, oft gamlir karlar, sem voru settir í stað mennskra barna
hafi verið hnoðaðir saman og þurft öðru hvoru að teygja úr sér
þess vegna (það er ein leiðin til þess að koma upp um umskipting)
og einn umskiptingurinn er sagður svo „herfilega ljótur og leiður
ásýndum" að ekki þykir annað koma til greina en að hann sé
umskiptingur.12 En það er ekki nóg að beina sjónum að fötluðum
einstaklingum sem rót þjóðsagna af þessu tagi, heldur eru við-
brögð samfélagsins við þeim ekki síður áhugaverð og ef til vill má
líta á þau sem vanda frekar en viðbrögð við vanda.
Viðbrögð íslenska sveitasamfélagsins gamla við umskiptingum
voru æði harkaleg. í sögunum í safni Jóns Árnasonar eru þeir
meðhöndlaðir sem hver önnur skrímsli. I einni þeirra er rætt um
að koma umskiptingi upp á kirkjualtari, ekki er skýrt af hverju (og
Jón Árnason veit það ekki sjálfur, segir hann í neðanmálsgrein),13
en væntanlega á eins konar særing að fara fram. Um umskiptinga
gildir það sama og hvers kyns aðrar þjóðtrúaróvættir, guðs orð er
vopn gegn þeim — þekktustu dæmin úr poppmenningu okkar eru
sjálfsagt transylvanískar vampírur, en þær eru aðeins ein af mörg-
um tegundum óvætta sem leggjast á fólk (náskyldar íslenskum
draugum að því leyti) og æra það, trylla eða myrða.
Helsta vopnið gegn umskiptingum er hins vegar að rassskella
þá, eins og fram kemur í sögunni kunnu um átján barna föður í
10 Sama rit, bls. 60.
11 Sama rit, bls. 61. Sjá einnig Katharine M. Briggs, The Vanishing People: A
Study of Traditional Fairy Beliefs (London 1978), bls. 93-103.
12 Jón Árnason, íslenzkar þjóðsögur og œvintýn, bls. 42.
13 Jón Árnason, íslenzkar þjóðsögur og œvintýri, bls. 41.