Læknaneminn - 01.10.1987, Page 21

Um NK-frumur
Pétur Benedikt Júlíusson læknanemi
Inngangur
Rannsóknir síðustu tveggja ára-
tuga á krabbameinum í dýrum hafa
sýnt fram á að gegn sumum æxlanna
myndast ónæmissvörun gegn svo-
kölluðum æxlistengdum vækjum
(antigenum). Kom í ljós að þessu
ónæmissvari var miðlað af T-eitil-
frumum. En mörg æxli framkalla
ekkert ónæmissvar og allar tilraunir í
þá átt að „bólusetja" dýr með frum-
um úr slíkum æxlum til að örva
frumudeyðandi eitilfrumur hafa mis-
tekist. Árið 1958 uppgötvaði George
D. Snell, að lymphoma-æxli, sem
hafði verið einangrað úr mús af svo-
kölluðum X-stofni, óx betur í X-
músum en afkomendum þeirra, þeg-
ar um var að ræða æxlun við annan
stofn(Fl-hybríð). Þessar niðurstöður
gengu í berhögg við fyrri reynslu
manna semog lögmál um vefjaflutn-
inga, sem kveða á um, að Fl-afkom-
endur hafni ekki græðlingum frá for-
eldrum sínum. Þetta fyrirbrigði fékk
nafnið „hybrid effect“. Þessi „hybrid
effect" var þó takmarkaður við lítinn
styrk fruma; um leið og frumurnar
voru orðnar margar þá döfnuðu þær
jafn vel í F1 og X-músunum. Árið
1973 voru Herberman og félagar að
athuga dráp krabbameinsfruma sem
miðlað var af eitilfrumum í músum.
Tóku þeir eftir því að mýs sem ekki
höfðu verið næmdar fyrir viðkom-
andi frumum höfðu þrátt fyrir það
hæfileika til að sýna visst frumudráp.
Þetta frumudráp var ekki háð viður-
vist mótefna og var ekki kveðið í kút-
inn með mótefnum gegn Thy-l(sem
er sameind sem finnst á yfirborði
allra T-fruma músa, mótefni gegn
henni með komplementþáttum drep-
ur frumurnar). Um 1975 voru
greindar þær frumur sem stóðu að
baki þessu drápi. Hér var um að
ræða frumur með virkni gegn margs-
konar æxlisfrumum, þó ekki öllum.
Þær drápu æxlisfrumur án þess að
hafa verið næmdar fyrir þeim áður
og frumudráp þetta var óháð því
hvaða æxli var um að ræða og einnig
óháð vefjaflokkum(MHC). Hér var
því um algerlega ósérhæft dráp að
ræða(l). Þessar frumur fengu nafnið
„Natural Killer cells“, NK-frumur.
Á íslensku hafa þær verið nefndar
eðlislægar drápsfrumur og ósérhælða
drápið verið kallað eðlislægt frumu-
dráp eða einfaldlega NK-virkni.
Einkenni NK-fruma
í dag líta menn svo á að NK-
frumurnar séu ákveðin undirgerð
eitilfruma og hafa þær verið kallaðar
af vefjafræðingum „large granular
lymphocytes“(LGL). Þær eru skil-
greindar sem eitilfrumur með stækk-
að umfrynti sem inniheldur mikið af
kornum sem litast með azurbláum
lit. Þær eru ekki festnar, hafa ekki át-
hæfileika og eru peroxíðasa-neikvæð-
ar. Kjarninn er með einkennandi
nýrnalag og er Golgi kerfið staðsett í
grópinni. í kringum Golgi er mikið
um korn(granulur) sem klædd eru
með himnu. Þó að styrkur þessara
korna sé mestur þar um slóðir, þá
finnast þau út um allt umfrymið. í
rafeindasmásjánni hafa menn einnig
greint frumulíffæri sem heimfærð
hafa verið upp á kornin (sem greind
eru í ljóssmásjánni), en það eru svo-
kölluð „parallel tubular arrays“
(PTA). PTA eru samhliða þræðir
sem eru stundum umluktir himnu,
en þó ekki alltaf. PTA fmnast hálf-
tilviljunnarkennt í NK-frumum og
ekki er loku fyrir það skotið að hér sé
um gervifyrirbæri(artifact) að ræða.
Einnig finnst stundum hópur lítilla
vesicula sem eru klæddar með
himnu, en þetta fyrirbrigði hefur
verið kallað „multivesicular body“
(MVB)(2).
NK-frumurnar sýna mikinn inn-
byrðis breytileika, fjöldi og gerðir
korna er breytilegur, PTA og MVB
finnast stundum en ekki alltaf og
ensímvirkni, s.s. hydrolasavirkni, er
breytileg milli fruma. Einnig eru yf-
irborðsvæki frumanna breytileg.
NK-frumur drepa að auki mismun-
andi frumur, þ.e. hafa ekki allar
sama markfrumuhóp. Þetta gæti
þýtt að nckkrar undirgerðir NK-
fruma frnnist, sem séu sérhæfðar fyr-
ir mismunandi verkefni, eða að hér
sé um að ræða mismunandi þroskun-
arstig sömu frumunnar. NK-frum-
urnar hafa á yfirborði sínu sameindir
sem einnig eru á T-frumum(t.d.
CD3) og aðrar sem eru á einkjarna
og margkirndum átfrumum(CDll).
Því er ekki endanlega búið að ætt-
greina þessar frumur. Þær gætu ver-
ið þróaðar beint frá stofnfrumu í
LÆKNANEMINN 987-40. árg.
19