Læknaneminn - 01.04.1998, Blaðsíða 22

Kulnun
Burnout
Lárus Helgason
Kulnun myndast helst hjá einstaklingum er búa við
langvinna og oft erfiða streitu. Pines (1) lagði áherslu á
mun þann sem aðskilur kulnun frá streitu. Flestir finna
til streitu. Sumir nýta sér hana til framgangs aðrir líða
íyrir hana. Þeir ráða ekki við úrlausnir og verða útsettir
íyrir kulnun. Með kulnun er átt við heild einkenna og
teikna er felast m.a. í tilfinningalegri ofþreytu eða dofa,
reiði eða uppstöklcni, sjálfshvarfi, skertri afkastagetu og
minnkandi áhuga fyrir starfi, jafnvel starfsfælni.
Stundum, einkum ef ástandið versnar, ber mest á kvíða
eða þunglyndi. Einkennin eru nokkuð misjöfn jafnvel
breytileg og fer það eftir einstaklingum. Kulnun er ekki
skilgreind sem sérstakur sjúkdómur hvorki í alþjóðlegu
sjúkdómsskránni, ICD-10, eða í amerísku sjúkdóms-
skránni, DSM-4. í ICD-10 fellur kulnun aðallega
undir fjórar eftirtaldar greiningar:
Svörun við mikilli streitu, aðlögunarraskanir, þung-
lyndi eða kvíða. Þrátt fyrir það hefur kulnun hlotið
vaxandi athygli. Einkum vegna þess að orsakir eru rakt-
ar til álags er veldur starfsþreytu sértaklega meðal þeirra er
vinna með tilfinningar eða þjáningar fólks.
Grundvöllur fyrirbyggingar og meðferðar er því
noklcuð ljós. Hér er aðallega átt við heilbrigðisstéttir
einnig kennara, lögreglumenn og slökkviliðsmenn.
Víðtækar rannsóknir hafa sýnt að kulnun hefur gífur-
Ieg áhrif á starfsgetu, eykur fjarvistir, minnkar afköst og
skapar verulega hættu á mistökum. Enskar rannsóknir
(2) hafa sýnt fram á að um 60% fjarveru frá starfi
meðal heilbrigðisstarfstétta megi rekja til kulnunar.
Höfimdur er geðlœknir og
starfiur á Landspítalanum
ORSAKIR
Margar kenningar hafa komið fram um orsakir kulnunar.
Hér verður aðeins getið þriggja þeirra helstu.
Metnaður
Freudenberger (3,4) telur að orsakir kulnunar felist í
því að sumir einstaklingar ætli sér of mikið t.d. að kröf-
ur um árangur séu of miklar. Þeir leggja ríka áherslu á
starf sitt jafnvel á kostnað félagslífs. Njóta ekki afraksturs,
lenda í sjálfheldu, einangrast og stuðningur verður ófull-
kominn. Þeir ráða ekki við álagið og fá gjarnan kulnun.
Orsakir þurfa ekki aðeins að liggja í of miklu vinnu álagi
heldur einnig í of mildum lcröfum um árangur t.d. með of
milcilli nákvæmni eða meiri afrakstri.
Skipulag og álag starfsviðs
Bent hefur verið á (5.6.7) að oft megi rekja orsakir
lculnunar til ástands á vinnustað. Helst hefur verið rætt
um ósveigjanlegar vinnureglur, slæman aðbúnað,
óraunhæfar lcröfur, mikla pappírsvinnu, langan vinnu-
dag, of lág laun og takmarkaðan stuðning. Einnig hefur
verið sýnt fram á (8) að geðlæknar og aðrir aðilar sem
vinna með geðsjúklinga njóti sín mun betur á einkastofum
en á stofnunum. E.t.v. vegna þess að þar stjórna þeir
sjálfir starfi sínu.
Samspil innri átaka og starfssviðs
Hér er elcki átt við afleiðingar streitu vegna metnaðar
eða ósætd við vinnustað heldur almennt ástand ein-
staklingsins og hans innri átök. Sumir í heilbrigðisstétt
fá kulnun en aðrir með svipuð störf og kringumstæður
bera ekki slík einkenni. Rannsóknir hafa sýnt (9, 10)
að einstaklingar sem höfðu orðið fyrir áfalli á yngri
árum, stóðu í fjölskyldu- eða hjúskapardeilum eða voru
20
LÆKNAIMEMINN • 1. tbl. 1998, 51. árg.