Bændablaðið - 24.08.2023, Blaðsíða 60

60 Bændablaðið | Fimmtudagur 24. ágúst 2023
LESENDARÝNI
Áhættumatið, forsendurnar og vöktunin
Í grein Ragnars Jóhannssonar,
rannsóknastjóra fiskeldis hjá
Hafrannsóknastofnun, í Bænda-
blaðinu hinn 9. mars, er fjallað
um forsendur í áhættumati
erfðablöndunar.
Þar er vísað
til reikni lík­
ana, stuðla og
forsenda sem
margir leik menn
eiga erfitt með að
skilja. Hér verður
áhættu mat erfða­
blöndunar útskýrt
á manna máli og
jafnframt gerðar athugasemdir við
forsendurnar og skort á vöktun til
að afla áreiðanlegra gagna.
Forsendur áhættumatsins
Til einföldunar er forsendum í
áhættumati erfðablöndunar skipt
niður í fjóra liði (mynd 1):
1. Slysaslepping: Fjöldi eldislaxa
sem sleppa úr sjókvíum.
2. Lifun í hafi: Fjöldi eldislaxa sem
lifa af sjávardvölina og ganga upp
í veiðiár.
3. Dreifing í veiðiár: Fjöldi veiðiáa
sem eldislaxa gengur upp í og
dreifing þeirra.
4. Hrygning eldislaxa og lifun:
Hvernig eldislaxi reiðir af í
samkeppni við villta laxinn og
erfðablöndun.
Ákveðið hlutfall laxeldisseiða
og blendinga (afkomenda villtra
laxa og eldislaxa) ganga síðan úr
veiðiánni til hafs og skila sér í mestu
mæli í sömu á eða ár í nágrenninu.
Þannig myndast hringrás ef engar
mótvægisaðgerðir eru viðhafðar eða
þær eru ófullnægjandi.
Forsendur úthlutanna
Reiknilíkan áhættumats erfða­
blöndunar er notað til að ákveða
framleiðsluheimildir til eldis á frjóum
laxi á Vestfjörðum og Austfjörðum
og fyrir einstaka firði/fyrirtæki.
Heildarúthlutun framleiðsluheimilda
ræðst mikið af áætluðu umfangi
slysasleppinga og lifun strokulaxa
frá því þeir sleppa þar til þeir ganga
í veiðiár.
Úthlutanir í einstaka firði
ákvarðast mikið af áætlaðri dreifingu
strokulaxa sem koma af hafi og
ganga upp í veiðiár, staðsetningu og
fjölda veiðiáa í nágrenninu. Þannig
að ef ekki er gert ráð fyrir neinni
veiðiá í firðinum og mikilli dreifingu
eldislaxa er hægt að úthluta miklum
framleiðsluheimildum til fyrirtækja
sem þar eru með laxeldi.
Það á t.d. við í tilfelli eldissvæða
á sunnanverðum Vestfjörðum en þar
gerir áhættumat erfðablöndunar
ekki ráð fyrir að strokulax gangi
upp í veiðiár. Raunveruleikinn er
því miður allt annar þar sem flestir
strokulaxar ganga upp í veiðiár á
sunnanverðum Vestfjörðum og
mælist töluverð erfðablöndun þar
eins og fram hefur komið í nýlegri
skýrslu Hafrannsóknastofnunar.
Hafrannsóknastofnun breytti
forsendum í líkani áhættumats
erfðablöndunar á árinu 2020 sem
ekki standast skoðun. Það ásamt
forsendum í upphaflegu áhættumati
frá 2017 verður betur tekið fyrir í
fyrirhugaðri rannsóknaskýrslu
höfundar, „Áhættumat erfða­
blöndunar, tillögurnar, gagnrýnin
og staðan“.
Vöktun ábótavant
Áreiðanleiki niðurstaðna úr reiknilíki
áhættumats erfðablöndunar eru aldrei
betri en þær forsendur sem stuðst er
við. Það sem er gagnrýnisvert er að
frá því áhættumat erfðablöndunar
var fyrst gefið út hefur ekki verið
farið í að afla áreiðanlegra gagna
með markvissri og skipulagðri
vöktun nema á erfðablöndun.
Hafrannsóknastofnun hefur lagt
til nokkrar aðferðir við vöktun,
hluti þeirra flokkast að vísu ekki
undir vöktun og aðrar enn þá á
þróunarstigi. Þær vöktunaraðferðir
sem hægt er að styðjast við þegar
mat er lagt á hlutfall eldislaxa í
veiðiám og stofnunin leggur til
að nota, hafa í mjög stuttu máli
eftirfarandi annmarka:
• Rekjanleiki og DNA sýni
foreldrafiska: Hefur reynst vel og
hægt hefur verið í flestum tilvikum að
rekja strokulax til laxeldisfyrirtækis.
Ein og sér gefur þessi aðferðafræði
engar forsendur fyrir reiknilíkan
áhættumats erfðablöndunar eins og
það er uppbyggt í dag.
• Vöktun lykiláa með Árvaka:
Aðeins til staðar í örfáum veiðiám
á eldissvæðum og hefur þann
annmarka að aðeins er vaktað yfir
sumarmánuðina og þannig næst ekki
að greina strokulax sem gengur upp
eftir þann tíma.
• Stroksýni úr veiddum/slepptum
fiski: Ómarkviss sýnataka yfir
sumarmánuðina sem getur ekki ein
og sér gefið upplýsingar um hlutfall
eldislaxa í veiðiám.
• Söfnun og greining hreisturssýna:
Lítil sýnataka eingöngu yfir
sumarmánuðina sem gefur litlar
upplýsingar um hlutfall eldislaxa í
veiðiám.
• Erfðagreining smáseiða: Getur
gefið upplýsingar um hlutfall
eldislaxa í veiðiám eða réttara sagt
hlutfall erfðablöndunar. Gallinn er að
hér er verið að meta erfðablöndun,
nokkuð sem ætti að koma í veg fyrir
með öllum ráðum.
Að lokum
Forsendur í líkani áhættumats
erfðablöndunar eru ekki byggðar
á traustum grunni og í skýrslu
Ríkisendurskoðunar er bent á að
,,þrátt fyrir að Hafrannsóknastofnun
hafi talið að nákvæmari gögn þyrfti
þá breyttist áhættumatið töluvert til
aukningar við endurskoðun þess
árið 2020“. Það segir í raun allt það
sem segja þarf er varðar vinnubrögð
Hafrannsóknastofnunar í þessu máli.
Vöktun er ábótavant og til að fá
nægilega áreiðanlegar forsendur um
hlutfall eldislaxa í veiðiám þarf að
koma á haustvöktun a.m.k. í veiðiám
á eldissvæðum. Í haustvöktun er farið
í veiðiár að hausti fyrir hrygningu,
villtur lax og eldislax talinn og
eldislaxinn fjarlægður eftir atvikum.
Af óþekktum ástæðum upplýsti
Hafrannsóknastofnun ekki stjórnvöld
um haustvöktun áður en lög um
fiskeldi voru samþykkt á árinu
2019. Síðan af öðrum óskiljanlegum
ástæðum hefur stofnunin unnið á
móti því að haustvöktun verði tekin
upp að norskri fyrirmynd.
Valdimar Ingi Gunnarsson
sjávarútvegsfræðingur.
Valdimar Ingi
Gunnarsson.
Ósasvæði Bakkadalsár í Arnarfirði.
Mynd 1. Einfölduð mynd af forsendum áhættu mats erfða blöndunar. Svartar
pílur sýna dreifingu strokulaxa áhættumats erfðablöndunar í veiðiár á
eldissvæðum á Vestfjörðum og gráu pílurnar þær ár með laxalykt sem ekki
eru teknar með í áhættumatið.
„Búfé hefur gengið laust um landið öldum saman og
engin lög hafa verið sett sem breyta því réttarástandi“
– Baráttan fyrir ágangsbeit
Fyrirsögnin er fengin úr bréfi
Gunnars Þorgeirssonar, formanns
Bændasamtaka Íslands, og Vigdísar
Häsler, framkvæmdastjóra
samtakanna, sem þau skrifuðu
sveitarfélögum landsins í sumar.
Ástæðan var
álit umboðs­
manns Alþingis,
þar sem hann
vitnar í stjórnar­
skrárvarinn frið­
helgan eignarrétt
landeigenda og
segir að þeir
þurfi ekki að þola
heimildarlausa
beit í löndum sínum.
Í bréfinu koma þessir hagsmuna­
vörslumenn allra bænda í landinu því
sjónarmiði á framfæri að þeir sem
eiga kindur sé frjálst að sleppa þeim
lausum utan afrétta, til að fóðrast í
annarra manna löndum í óleyfi, enda,
eins og segir í bréfinu, hefur búfé
gengið laust um landið um aldir og
engin lög sett sem breyta því.
Það vekur furðu að samtök, sem
í eru þúsundir landeigenda, skuli
álíta það sitt helsta hlutverk að
berjast með oddi og egg fyrir því að
eignarréttur þeirra sé lítilsvirtur. Sú
lítilsvirðing var slæm fyrir samtök
sauðfjárbænda en er kostuleg fyrir
Bændasamtök Íslands. Til viðbótar
er hún arfavitlaus.
Grundvallarreglan; skaðabætur
Til að stytta sér leiðina um lögin í
landinu til forna, og sleppa sögunum
þegar ágangur varð tilefni illdeilna
og mannvíga, er rétt að hnika sér
bara aftur til ársins 1885. Þá skrifaði
þingnefnd frumvarp um ágangsmál,
sem hún fjallaði um m.a. með
eftirfarandi hætti:
„Í frumvarpi því, sem nefndin
þannig hefur samið, hefur hún
byggt það í fyrsta lagi á þeirri
grundvallarreglu, sem fylgt
hefur verið í eldri lögum, sbr.
landsleigubálk Jónsbókar 24.
kap., 16. kap. og víðar, ásamt
réttarbót Eiríks konungs 1294 við
31. kapítula, að sá, er verður fyrir
ágangi af skepnum, eigi almennan
rétt til skaðabóta …“
Gæsluskylda, annars kostnaður
Ólafur Jóhannesson, lagaprófessor,
fv. formaður Framsóknarflokksins
og forsætisráðherra, var álitinn
einn fremsti lögfræðingur landsins.
Hann var formaður í nefnd sem ritaði
frumvarp, sem varð uppistaðan í
fyrstu lögum lýðveldisins um
afréttamál, fjallskil, ágangsmál
o.fl. nr. 42/1969. Með frumvarpinu
skrifaði Ólafsnefndin greinargerð,
sem fjallaði um efni frumvarpsins.
Þar segir eftirfarandi um ágang:
„Menn eru almennt ekki
skyldir til að þola ágang búfjár
annarra manna í haga sína, nema
samkvæmt samningi eða hefð, og
eiga auðvitað rétt á því sjálfir að
verja þá. En það er ekki nægilegt.
Það virðist réttmætt að leggja með
nokkrum hætti gæsluskyldu á
eigendur og haldsmenn búpenings.
Á því sjónarmiði eru ákvæði 37. gr.
frumvarps þessa reist, en þar er
heimilað að láta fram fara smölun
ágangsfjár og rekstur þess á afrétt
eða þangað, sem það má vera, allt
á kostnað fjáreiganda.“
Allt frá Grágás, sem var skrifuð
á þjóðveldisöldinni, hefur verið
gæsluskylda á búfé í heimasveitum,
þ.e. utan afrétta. Engin lög hafa verið
sett síðan sem hafa breytt því.
Gæðastýring í plati
Líklega er ástæðulaust að nefna
samning Bændasamtakanna við
þjóðina, sem heitir Gæðastýring í
sauðfjárframleiðslu, þar sem þjóðin
lofar að greiða kindaeigendum
um tvö þúsund milljónir á ári ef
þeir á móti haldi dýrunum sínum
alfarið á sjálfbæru landi, sem þeir
hafa óskorað leyfi til að nýta.
Eins og allir vita orðið, þá er sá
samningur bara í plati, þ.e. fyrir
utan peningagreiðslurnar, enda
láta Bændasamtökin samninginn
ekki hamla sér í baráttu sinni fyrir
þá kindaeigendur sem stelast til
að framfleyta skepnunum sínum
í löndum nágranna sinna – og fá
borgað hjá þjóðinni fyrir gæði.
Það lýsir einurð, stefnufestu og
málafylgju samtakanna, með
afskaplega röngum málstað.
Jón Guðmann Pétursson,
landeigandi og félagi í
Bændasamtökunum.
Jón Guðmann
Pétursson.
Kindur í lausagöngu.
Allt frá Grágás,
sem var skrifuð
á þjóðveldisöldinni,
hefur verið gæsluskylda
á búfé í heimasveitum,
þ.e. utan afrétta. Engin
lög hafa verið sett síðan
sem hafa breytt því.“