Bændablaðið - 14.12.2023, Qupperneq 44

44 Bændablaðið | Fimmtudagur 14. desember 2023
Í DEIGLUNNI
Óbyggðanefnd:
Þjóðlendur tæpur helmingur landsins
Óbyggðanefnd hefur lokið
málsmeðferð á 95% af meginlandi
Íslands. Af því svæði telst um
39,2% til þjóðlendna og 60,8%
eru eignarlönd, að teknu tilliti til
dómsniðurstaðna. Yfir hundrað
dómar hafa fallið um réttarsviðið.
Nýlega var lokið við að kveða
upp úrskurði um þjóðlendur
í Ísafjarðarsýslum.
Ó byggðanefnd er sjálfstæð
úrskurðarnefnd sem sett var á fót árið
1998. Henni er falið það hlutverk
að skera úr um mörk þjóðlendna
og eignarlanda á landinu öllu en
einnig að skera úr um mörk þess
hluta þjóðlendu sem nýttur er sem
afréttur sem og að úrskurða um
eignarréttindi innan þjóðlendna.
Við vinnu óbyggðanefndar var
landinu skipt niður í svæði og tók hún
fyrir eitt þeirra hverju sinni. Svæðin
eru sex tán talsins á meginlandinu en
eyjar og sker umhverfis landið er
skilgreint sem sautjánda svæðið og á
nefndin eftir að fjalla um þau. Nefndin
hefur nú til meðferðar ágreiningsmál á
Austfjörðum. Með úrlausn þeirra mála
lýkur reglubundinni málsmeðferð
nefndarinnar á meginlandinu.
Lögbundin gjafsókn
Á vef óbyggðanefndar er
málsmeðferðinni lýst:
„Málsmeðferð hefst með því að
óbyggðanefnd tilkynnir fjármála- og
efnahagsráðherra að nefndin hafi
ákveðið að taka tiltekið landsvæði til
meðferðar og veitir honum frest til
að lýsa fyrir hönd íslenska ríkisins
kröfum þess um þjóðlendur á svæðinu.
Þegar kröfur ríkisins liggja fyrir gefur
óbyggðanefnd út tilkynningu og skorar
á þá er telja til eignarréttinda eða
annarra réttinda á því svæði sem ríkið
gerir kröfu til, að lýsa kröfum sínum
fyrir óbyggðanefnd innan tiltekins
frests. Að lokinni opinberri kynningu
á öllum þeim kröfum sem borist hafa
á viðkomandi svæði er tekin ákvörðun
um skiptingu svæðisins í mál og boðað
til fyrstu fyrirtöku. Málin eru síðan
tekin fyrir eins oft og þörf er á, frekari
gögn lögð fram og leitast við að skýra
þau að öðru leyti. Mikilvægur liður
í málsmeðferðinni er kerfisbundin
öflun gagna um ágreiningssvæðin,
sem sérfræðingar á Þjóðskjalasafni
Íslands annast að verulegu leyti.
Meðal annarra mikilvægra liða í
málsmeðferðinni eru vettvangsferð og
svonefnd aðalmeðferð. Það felur í sér
að farið er á vettvang undir leiðsögn
heimamanna, aðilar og vitni gefa
skýrslur og að því búnu eru málin flutt
munnlega. Almennt er aðalmeðferð
hagað þannig að hún fari fram nærri
þeim svæðum sem deilt er um, bæði
til þess að óbyggðanefnd geti notið
aðstoðar heimamanna við að upplýsa
málin og til þess að heimamenn eigi
þess kost að fylgjast með því sem fram
fer. Eftir að gagnaöflun lýkur og fram
komin gögn hafa verið rannsökuð
til hlítar eru úrskurðir kveðnir upp.
Vegna umfangs mála líða gjarnan 1‒2
ár frá því að málsmeðferð hefst og þar
til úrskurðir eru kveðnir upp.“
Skriflegar heimildir hafa mest vægi
við málsmeðferð óbyggðanefndar og
eru landamerkjabréfin og Landnáma
þar mikilvæg gögn. Nokkuð einstakt
þykir meðal þjóða að til sé 900 ára
gömul eignaskrá sem enn hafa slíka
þýðingu í lögum. Staðhættir, gróðurfar
og lega landsvæða skipta líka máli í
málsmeðferð.
Meginreglan er sú að land sem
tilheyrt hefur jörð sé skilgreint
eignarland. Staða afrétta getur verið
mismunandi eftir því hvort þeir hafa
tilheyrt einstökum jörðum eða verið
nýttir sameiginlega.
Við sönnun um hvort land teljist
til jarðar og sé eignarland á þeim
grundvelli hafa landamerkjabréf
jarða reynst vera langmikilvægustu
sönnunargögnin en þau voru flest
gerð í kjölfar þess að landamerkjalög
tóku gildi árið 1882 og yngri
lög um sama efni árið 1919. Í
svonefndum Almennum niðurstöðum
óbyggðanefndar, sem birtar eru á
vefsíðu nefndarinnar, er lýst almennri
afstöðu nefndarinnar til ýmissa
sönnunaratriða, m.a. með vísan til
niðurstaðna Hæstaréttar í einstökum
þjóðlendumálum. Fram kemur að
nefndin telji almennt að leggja verði
til grundvallar að jörð, svo sem hún
er afmörkuð í landamerkjabréfi, sé
beinum eignarrétti háð. Hvert og eitt
bréf sé þó metið sérstaklega.
Nokkur dæmi eru um að landsvæði
innan lýstra merkja samkvæmt
landamerkjabréfum jarða hafi talist
þjóðlendur vegna þess að eldri
heimildir hafa verið taldar mæla gegn
lýsingum landamerkjabréfanna. Eitt
dæmi um slíkt er mál sem varðaði
landsvæði sem tengist jörðinni
Stafafelli í Lóni en Hæstiréttur fjallaði
um það í dómi 28. september 2006 í
máli nr. 498/ 2005.
Fjöldi mála vegna ágreinings við
landeigendur hafa komið upp en alls
hafa 69 dómar fallið í Hæstarétti,
átta í Landsrétti og 110 héraðsdómar.
Hægt er að skoða úrskurði og
dóma á vefsíðu óbyggðanefndar en
niðurstöður óbyggðanefndar hafa
verið staðfestar í miklum meirihluta
þeirra. Nauðsynlegur málskostnaður
landeigenda fyrir óbyggðanefnd og
dómstólum er greiddur af ríkissjóði.
Þjóðlendukröfum í
Ísafjarðarsýslum að mestu hafnað
Af 45 svæðum sem ríkið gerði kröfur
til við málsmeðferð óbyggðanefndar í
Ísafjarðarsýslum teljast einungis níu
svæði til þjóðlendna, að hluta eða
heild, samkvæmt úrskurðum sem
kveðnir voru upp í lok ágúst. Að öðru
leyti hafnaði nefndin kröfum ríkisins
á þeim grundvelli að um eignarlönd
væri að ræða.
Í úrskurðunum kemur fram
að ágreiningur milli ríkisins og
landeigenda hafi í mörgum tilvikum
snúið að því hvort efstu hlutar fjalla
væru þjóðlendur, þ.e. svæði utan
eignarlanda, eða hvort eignarlönd
jarða beggja vegna næðu saman uppi
á fjöllum.
Ríkið hafi að miklu leyti byggt á
því að fjallsbrúnir sem mynda skörp
skil í landslagi, t.d. við frambrún
kletta og fjalla, réðu merkjum
eignarlanda gagnvart þjóðlendum.
Nefndin hafi því tekið til sérstakrar
skoðunar hvernig eignarréttindum
væri háttað efst á fjöllum. Hvað
það snertir komst nefndin að þeirri
niðurstöðu að kröfugerð ríkisins
gengi í veigamiklum atriðum gegn
fyrri réttarframkvæmd á sviði
þjóðlendumála.
Í úrskurðum nefndarinnar
segir að með þessu hafi fjöldi
jarðeigenda að ófyrirsynju þurft að
sæta málsmeðferð sem hafi reynst
tímafrek og þannig íþyngjandi
fyrir viðkomandi málsaðila. Í því
sambandi vísaði nefndin m.a. til
þess að sú venja sé útbreidd víða
um land að eignarlönd nái saman
efst á fjöllum eða á vatnaskilum,
sérstaklega þar sem staðhættir séu
þannig að fremur mjó fjöll eða
víðáttulítið fjalllendi skilji milli
dala og fjarða. Séu merkjalýsingar
landamerkjabréfa og annarra
heimilda um merki óljósar séu
þær jafnan túlkaðar með hliðsjón
af atriðum á borð við staðhætti,
gróðurfar og fjarlægð frá byggð.
Minni kröfur en ella hafi verið
gerðar til skýrleika merkjalýsinga
ef merki teljist glögg frá náttúrunnar
hendi. Í þeim tilvikum sem ríkið
byggði kröfur sínar á áðurnefndum
sjónarmiðum voru niðurstöður
nefndarinnar þær að eignarlönd
jarða næðu saman á fjöllum og því
væru ekki þjóðlendur þar.
Allir jöklar þjóðlendur,
nema einn
U mfang mála í Ísafjarðarsýslum var
mun meira en í öðrum landshlutum
sem óbyggðanefnd hefur úrskurðað
um undanfarin ár. Síðustu úrskurðir
nefndarinnar á undan voru kveðnir
upp árið 2020 og varða annars vegar
landsvæði í Strandasýslu og hins
vegar Barðastrandarsýslum.
Við hina reglubundnu málsmeðferð
nefndarinnar í Strandasýslu var
einungis deilt um þann hluta
Drangjökuls sem tilheyrir sýslunni
og komst nefndin að þeirri niðurstöðu
að hann væri þjóðlenda.
Jöklar hafa nær alltaf talist til
þjóðlendna samkvæmt niðurstöðum
nefndarinnar og dómstóla. Eiríksjökull
er þó undantekning frá því en nefndin
úrskurðaði árið 2016, við meðferð
mála í Mýra- og Borgarfjarðarsýslum,
að hann væri innan eignarlands. Í
Barðastrandarsýslum gerði ríkið
kröfur til fimm aðgreindra svæða.
Nefndin komst að niðurstöðum um
að eitt þeirra og hluti annars þeirra
væru þjóðlendur en að öðru leyti væri
um eignarlönd að ræða.
Fyrirhuguð verklok
óbyggðanefndar
Á vefsíðu nefndarinnar kemur
fram að hún hafi veitt fjármála- og
efnahagsráðherra frest til 1. febrúar
2024 til að lýsa fyrir hönd íslenska
ríkisins kröfum um þjóðlendur
á landsvæðum utan strandlengju
meginlandsins. Loks hefur sérstök
óbyggðanefnd nú til meðferðar
tiltekin svæði á austan-, norðan- og
vestanverðu landinu, þar sem málsmeð-
ferð nefndarinnar var annars lokið.
Í samráðsgátt Stjórnarráðsins
voru nýlega birt drög að frumvarpi
til laga um breytingu á ýmsum
lögum vegna þjóðlendna ( mál nr.
241/ 2023 , birt 22. nóvember 2023 ) .
Þar er gert ráð fyrir að óbyggðanefnd
verði lögð niður í núverandi mynd 1.
janúar 2026. Eftir þann tíma verði
þó unnt að skipa nefnd til að fást við
beiðnir um endurupptöku úrskurða
óbyggðanefndar, í allt að þrjú ár frá
uppkvaðningu þeirra. /ghp
Ráðgja í búvörudeild
Sláturfélag Suðurlands (SS) óskar eftir ráðgjafa í búvörudeild. Um er að ræða krefjandi ábyrgðarstarf í spennandi
starfsumhver í metnaðarfullu fyrirtæki í matvælaiðnaði og innutningi.
Staðsetning búvörudeildar er á Fosshálsi 1, Reykjavík.
Menntunar- og hæfniskröfur:
• Búfræðimenntun æskileg eða önnur þekking sem nýtist í star
• Reynsla og áhugi að þjónusta bændur
• Góð almenn þekking og reynsla við notkun skrifstofutengdra tölvukerfa
• Búi yr sjálfstæði, frumkvæði og skipulagshæfni
• Færni og lipurð í mannlegum samskiptum ásamt hæfni til að starfa í teymi
Helstu verkefni og ábyrgð:
• Fagleg ráðgjöf við viðskiptavini
• Heimsóknir til bænda
• Sala á búrekstrarvörum
• Móttaka og úrvinnsla pantana
Ert þú með áhuga á landbúnaði?
Starfsmaður óskast
Búvörudeild Sláturfélags Suðurlands
Fosshálsi 1, 110 Reykjavík
www.buvorur.is - S: 575 6070
Umsóknir berist í tölvupósti á elias@ss.is
rlitskort y r þjóðlendur á meginlandi Íslands. Lituð sv ði eru skilgreind sem þjóðlenda samkv mt úrskurðum
óbyggðanefndar og niðurstöðum dómstóla. ánari upplýsingar um kortið má nálgast á obyggdanefnd.is