Bændablaðið - 14.12.2023, Blaðsíða 87

87Bændablaðið | Fimmtudagur 14. desember 2023
KROSSGÁTA Bændablaðsins
Lausn á krossgátu í síðasta blaðiKANTUR
SVEIGUR
BRIGSLA
SJÓÐUR VAPP SKYNJA ÁINN
GEYSI-
UPPHÆÐ
STEIKJA
HAFNA
ÍLÁT
NÝLEGA
PRÍLAÐI
HVAÐEINA
MJÚKT
LÆÐA
DÍKI
BLAKA
TVEIR EINS
TVEIR EINS
ÁTT
ÁTT
ERGELSI
ÆÐIS-
LEGUR
PUÐA
DEDÚA
AKNEYTI
SKJÖGRA
SPEKTAR
JURT
TÍÐAR
ALDINS
ÁGÆTASTUR
VANEFNI
ÁTT
HEFJA
DRÍFA
EINATT
BEST
TÉÐAR
TILBÚIÐTVEIR
EINS
FLÍK
GJALDA
FÉLAG
ÖLDURHÚS
DYLJA
TILKEYRA
FREISTA
TITILL
VAÐALL
ERGIR
TÍMABILS
STUTT-
NEFNI
SPJALD
DÆS
ÞORA
DREITILL
ÖFUG RÖÐ
RÁÐDEILD
PUKRAST
DÁSEMD
FUGL
M
Y
N
D
:
R
O
D
R
IG
O
A
N
TO
N
IO
(
CC
B
Y
-S
A
4
.0
)
H
Ö
FU
N
D
U
R
B
H
•
B
R
A
G
I@
TH
IS
.I
S
•
K
R
O
SS
G
A
TU
R
.G
A
TU
R
.N
ET
210
EIGIND
ÞUNGUÐ E HINDRA T FYRR-
NEFNDUR
KÍKTU
GRÍPA L
LHALLAMÁL
BAUJA Ó Ð B R E T T I FAT
UD F L A TILDUR P J A T T
BKIRTILL R I HLJÓÐFÆRI
HREYKJA P Á K U R
Í EMBÆTTI
SKOKK S T A Ð A NETTVAXIN O
M
LÍKAN
FORÐI
VÉLA V I S T I R VIÐ-
BURÐUR U TVEIR EINS
KLÍNA G G
HLJÓÐFÆRIHÁRFLÓKI
BLÓUKVAK
VILJI
TITILL
S
B Ó T I
ÍÞRÓTTA-
FÉLAG
PAKKHÚS K R ÓTRYGGUR Ó T R Ú R AFSALÁ
Ó D Æ L L ÁSTUNDUN I Ð N I FRESTUR
SVEIPIR T Ö FÓÞEKKUR
K E L D A FUGL M KK NAFN
MONT A L L A N RDÝ
NÚMER
A L A SAMSULL
PASSA G U M S
SJÓNAR-
VOTTA
REYNDUR V I T N AT
M MÆLTI
LIÐ
LÓ H E R DRÁPA K V I Ð A VELTA M
E K K E R T SAGGI
GÆLUNAFN R A K I TVEIR EINS
ÞAKSKEGG S S
NÚLL OG
NIX
HVATNING
R V U N ÞJÁLFUN Ö G U N ROMSA
NÓTA R U N AÖ
K
I
A
Ð
S
K
T
A
VIÐ-
KVÆMUR
N
N
D
Æ
I
M
BYGGJA
U
R
R
E
ERG
I
F
S
Ú
A
LHVIÐA
KEPPANDI
209
H
Ö
FU
N
D
U
R
B
H
•
B
R
A
G
I@
TH
IS
.I
S
•
K
R
O
SS
G
A
TU
R
.G
A
TU
R
.N
ET
www.bbl.is
   

 
 
    
 
  
  


 

   


 
  
 
 
­ 
,
€ ‚
 
BÚMINJASAFNIÐ
Búminjasafnið Lindabæ, Skagafirði óskar
gestum, velunnurum og styrktaraðilum
gleðilegra jóla og farsældar á komandi ári.
Þ ökkum heimsóknir og gjafir á árinu.
Kveðja, Sigmar og Helga
M isjöfnum sögum fer af baðferðum forfeðra okkar, en
heiminum þótti víst íslenska þjóðin ein sú óþrifalegasta
um árabil.
Einhverjar vísbendingar í rituðu máli gefa þó til kynna
að þeir sem bjuggu nálægt heitum laugum væru vel hreinir,
en áttu við að stríða óloft í illa samansettum húsakynnum
sínum. Daunn af húsdýrum blandaðist við fúaloft og brælu
lýsis sem notað var í lampa. Við þetta bættist lykt af mat
og matarundirbúningi ýmiss konar auk þess sem vinsælt
þótti, er óloftið keyrði úr hófi fram, að kveikja í eini eða
næfrakolum til að „bæta“ loftið. Fyrir utan að vanalegast
var ekki hægt að opna glugga ef gluggar fyrirfundust þá
á heimilinu.
„ S aursæ ll maður er jafnan auðsæ ll“
Ekki má gleyma þvottavenjum þeim er viðhöfðust, en
samkvæmt bókinni Íslenskum þjóðháttum kemur fram
að „Ekki var siður að þvo fatnað oftar en hjá var komist.
Rúmföt, t.d. rekkjuvoðir, voru þvegin í hæsta lagi einu sinni
eða tvisvar á ári. Skyrtur voru þvegnar hálfsmánaðarlega.“
Flær og önnur veggjatítla lifðu kóngalífi innan veggja
heimila en var slíkur óskapnaður víða álitinn merki hollustu
og heilsubótar, „drægju illa vessa úr líkamanum“. Ekki
þótti sóðaskapur og óþrifnaður vera af hinu illa og var
málshátturinn „Saursæll maður er jafnan auðsæll“ hafður
í hávegum. Á meðan íslenska þjóðin lifði ágætis lífi án
þess að þvo sér reglulega á bak við eyrun fór sá vani heldur
fyrir brjóstið hjá ferðalöngum er sóttu landið heim, svo og
Íslendingum sem ferðast höfðu um heiminn.
Kemur fram í Alþýðubók Halldórs Lax ness árið 1929
heilmikið yfirlit yfir óþrifnað þessarar þjóðar sinnar. Meðal
annars skrifar hann með þjósti:
„Þótt alkunnugt sé að Íslendíngar eru náttúraðir fyrir
óþverraskap, spillir ekki að ámálga þessa heimsfrægð vora
einu sinni enn. V erður þá fyrst að minnast á þá ósvinnu
sem lýsir sér í leti þeirra að hirða líkama sinn. Það er ekki
liðinn nema röskur mannsaldur síðan kaupmaður nokkur
fyrir norðan varð nafnkunnur út um sveitir fyrir „að nudda
andlitið á sér upp úr vatni á hverjum morgni“.
Fer skáldið mikinn og víkur bæði að tannhirðu og
hrækingum með mikilli vanþóknun. Lýsir hann mönnum
með grænar og svartar tennur þar sem úr munninum stendur
„afskapleg lykt“ – þar sem hrákann stendur úr.
B rotið úr brókum og baðv atnið hitað
Eitt var þó sem var flestum heilagt,
sama hvernig stóð á hreinlæti
yfirleitt. Það var jólabaðið.
Á meðan flestum
þótti mikilvægt að
þrífa bæði híbýli
og fatnað fyrir
hátíðarnar var
eitt öllu framar, en
það var að komast í
bað. Fyrst þurfti þó að
standa í ströngu við þvotta
á rúmfötum og klæði þar sem margir áttu ekki slíkt til
skiptanna og þurftu að húka berrassaðir í bælinu á meðan
þvegið var af þeim.
Var þá vonast eftir svokölluðum „fátæktarþerri“ svo
þvotturinn þornaði fyrr utandyra, en að því loknu var
komið að jólabaðinu sæla. Heilmikið umstang var við
er hitað var vatn á hlóðum og snjór gjarnan nýttur til
þessa. Heitu vatninu var svo hellt í bala eða aðrar kirnur
sem heimilismenn annaðhvort sátu í eða nýttu til alþrifa
á sjálfum sér með sæluhroll í hjarta.
E kki skal afklæ ðast láninu
Eftir þessa stórhreingerningu voru heimilismenn jafnan
skínandi fínir og hreinir og helst var svo að því gætt að
allir fengju nýja flík áður en hringt var inn til jólanna, svo
ekki lenti fólk í jólakettinum.
Voru flestir ánægðir með hina árlegu hreingerningu þó
gætti ótta hjá sumum, enda þjóðtrúin sterk meðal annars er
kom að því hvernig best væri að klæða sig úr. Var almennt
álitið að ef sokkur og skór var tekinn samtímis af fæti þá
klæddi maður sig úr láninu. Að sama skapi var þó hægt
að klæða sig í lánið aftur með sömu aðferð afturábak.
En það var að mörgu að huga á þessum tímum.
Jólabaðið hins vegar stendur fyrir sínu enn þann
dag í dag og m.a. margir sem sækja laugar á aðfanga-
dagsmorgun. Að þeim orðum loknum má hér koma fram
að samkvæmt dagskrám sundlauganna eru þær þó nokkrar
víðs vegar um land sem hafa opið á aðfangadag, þó ekki
lengur en til klukkan 13 .00. /S P
Íslenskar jólahefðir:
Jólabaðið sæla
– Hin (ó)þrifna íslenska þjóð