Bændablaðið - 14.12.2023, Side 72

72 Bændablaðið | Fimmtudagur 14. desember 2023
LESENDARÝNIGARÐYRKJA
F ramleiðsla lífrænt ræktaðra
matvæla hefur farið mjög
vax andi á undanförnum árum
í nágrannalöndum okkar.
Heildarfram-
leiðsla lífrænt
vottaðra mat-
væla í Danmörku
telur nú yfir
10% af heildar-
f r a m l e i ð s l u
þeirra sem
nálgast að vera
h e i m s m e t .
Svipaða sögu er að segja af
aukinni framleiðslu lífrænna
landbúnaðarafurða í flestum
Evrópulöndum. Íslendingar
eiga langt í land með að komast
nærri þeirri tölu, allt of fáir
framleiðendur sinna þessari
hlið matvælaframleiðslu og er
garðyrkjan þar engin undan-
tekning. T alsvert er flutt inn af
lífrænu grænmeti og ávöx tum sem
hægt væri að framleiða hér á landi
því markaðurinn fer ört vax andi
með aukinni umhverfisvitund
neytenda.
Lífrænt ræktaðar matjurtir eru
ekki aðeins framleiddar til að
gefa neytendum kost á heilnæmu
grænmeti án notkunar á tilbúnum
áburði, kemískum varnarefnum
og erfðatækni. Vakin hefur
verið athygli á því að lífrænar
ræktunaraðferðir stuðla að bættu
umhverfi á svo margvíslegan
hátt, til dæmis með nýtingu á
lífrænu hráefni sem næringargjafa
og aukinni kolefnisbindingu
með heilbrigðri jarðvegsrækt.
Virðing fyrir náttúrulegum
ferlum og verndun líffræðilegrar
fjölbreytni eru atriði sem lífrænar
ræktunaraðferðir taka mið af og
skiptir meðvitaða neytendur
sífellt meira máli.
G arðyrkjuskólinn býður
up p á ná m í lífræ nni
matjurtaframleiðslu
Í G arðyrkjuskólanum á Reykjum,
sem nú er starfræktur sem deild
innan Fjölbrautaskóla Suðurlands,
er kennd sérstök námsbraut
um lífræna matjurtaræktun
svo fjölga megi menntuðum
garðyrkjufræðingum í þeirri
grein. Þessi námsbraut hefur
verið starfrækt frá árinu 2014 og
nýtur sívax andi vinsælda enda
ótal tækifæri til framtíðar fyrir
þá sem tileinka sér þekkingu á
lífrænum framleiðsluaðferðum.
Fjölbreytni einkennir námið.
Kenndir eru grunnáfangar
garðyrkjunáms eins og
grasafræði, plöntulífeðlisfræði
og almenn ræktunarþekking en
einnig lífrænar ræktunaraðferðir
í gróðurhúsum og garðlöndum.
Nemendur fá fræðslu um
umhverfismál, grundvallaratriði
vistfræði, verndun lífríkis og
ábyrga jarðvegsræktun ásamt
sjálfbærni. Lögð er sérstök áhersla
á umhverfis- og samfélagslega
ábyrgð framleiðenda, jafnt
gagnvart neytendum og náttúru.
Kennd er býflugnarækt til
hunangsframleiðslu, gæðamál,
dreifing og úrvinnsla afurða.
Kennslan er að hluta til verkleg
og er í boði bæði í staðarnámi og
fjarnámi.
G runnstoðir lífrænnar
ræktunar eru fjölmargar og
áherslur hafa breyst með aukinni
þekkingu. Horft er til heilnæmis
afurðanna sjálfra á öllum stigum
ræktunarinnar en fjölmörg
önnur áhersluatriði eru höfð til
grundvallar:
• Lífrænir næringargjafar
• Ræktun í lifandi jarðvegi
• Líffræðileg fjölbreytni
• U ppbygging l ífrænnar
langtímafrjósemi jarðvegs og
verndun hans
• Endurnýting lífrænna efna, t.d.
með jarðgerð og efnahringrás
innan býlis
• Kolefnisbinding
• Skjól fyrir erfðabreyttum
lífverum
• Eiturefnalaus ræktun
• Velferð búfjár
• Virðing og umhyggja gagnvart
samfélagi og mannauði
• Sjálfbærni
• Áherslur lífrænnar framleiðslu
allt frá frumframleiðslu til
endanlegrar afurðar
• Vottun þriðja aðila til að tryggja
trúverðugleika framleiðslunnar
Ný aðgerðaáætlun matvæla-
ráðuneytis um stórauknar áherslur
í lífrænni framleiðslu vekur vonir.
Í aðgerðaáætlun um eflingu
lífrænnar matvælaframleiðslu
sem matvælaráðuneytið kynnti
fyrir skemmstu er lagt til að
ráðist verði í metnaðarfullar
aðgerðir til aukinnar lífrænnar
framleiðslu með því að örva
eftirspurn, tryggja traust
neytenda, styðja við aðlögun
að lífrænum búskaparháttum
og styrkja alla virðiskeðjuna.
Áætlunin felur meðal annars
í sér að bjóða fjárfestinga- og
tækjastyrki, sérstakan stuðning
við afurðastöðvar, aukið úrval
lífrænna næringargjafa til
ræktunar, að styrkja nýsköpun,
vöruþróun og rannsóknir ásamt
öðrum tillögum. Þessu fagnar
G arðyrkjuskólinn og býður fram
krafta sína til að ná þessum
markmiðum með samstarfi
og þróun þekkingar ásamt
ráðuneyti og hagaðilum lífrænnar
garðyrkjuframleiðslu.
Finna má upplýsingar um
garðyrkjunámið á heimasíðu
Fjölbrautaskóla Suðurlands:
https:/ / w w w .fsu.is/
I ngólfur G uðnason,
brautarstjóri garðyrkju-
framleiðslu, G arðyrkju-
skólanum á R eykjum/F S u.
Á framleiðsla mjólkur að vera í
samræmi við þarfir þjóðarinnar?
Í búvörulögum frá 1 993 er
að finna kjarnann í þeirri
landbúnaðarstefnu sem er útfærð
nánar í samningum stjórnvalda og
bænda á hverjum tíma.
Í b) lið 1. gr.
laganna er
kveðið á um
að framleiðsla
búvara til neyslu
og iðnaðar verði
í sem nánustu
s a m r æ m i
við þarf i r
þjóðarinnar og
tryggi ávallt
nægjanlegt vöruframboð við
breytilegar aðstæður í landinu.
Þessi lagagrein hefur alla tíð
verið leiðarstef í starfsumhverfi
mjólkurframleiðenda. Árlega er tekin
ákvörðun um heildargreiðslumark
mjólkur sem byggir á innanlandssölu
afurðanna og söluhorfum fyrir
komandi ár. G reiðslumark komandi
árs, 2024, hefur þannig verið
ákveðið 151,5 milljónir lítra. Þetta
eru hin opinberu skilaboð til bænda
um hve mikið magn mjólkur þeir
skulu útvega íslenskum neytendum.
Á móti er svo mælt fyrir í d) lið 1.
gr búvörulaganna að „… kjör þeirra
sem landbúnað stunda verði í sem
nánustu samræmi við kjör annarra
stétta“.
O pi nber stuðningur hefur
minnkað verulega
Mjólkurframleiðendur hafa í
meginatriðum búið við óbreytt
fyrirkomulag á stuðningi við greinina
frá 1. september 2005. Hornsteinn
þess skipulags er ofangreint
markmið að innanlandsframleiðsla
mæti þörfum innlendrar eftirspurnar
á hverjum tíma. Þetta kemur
skýrt fram bæði í búvörulögum
og samningum um starfsskilyrði
nautgriparæktar. Þessu hafa bændur
svarað með því að auka framleiðslu
mjólkur úr um 109,5 milljón lítrum
árið 2005 í 148 milljónir lítra árið
2022 sem er um 35% aukning.
Á móti hafa framlög
samkvæmt búvörusamningum til
mjólkurframleiðenda dregist saman
að raunvirði og dreifast að auki á
meiri framleiðslu. Samkvæmt
uppgjöri Ráðgjafarmiðstöðvar
landbúnaðarins ( RML) fyrir árið
2022 námu tekjur kúabúa, 44 kr/
lítra af greiðslum samkvæmt
samningi um starfsskilyrði mjólkur
framleiðslu og 5,7 kr/ lítra í tekjur
af jarðræktar- og landgreiðslum.
Samtals 49,7 kr/ lítra.
Afurðastöðvaverð samkvæmt
uppgjöri RML var 112,1 króna á
lítra. Opinber stuðningur nam því
3 1% tekna á lítra mjólkur árið 2022
í stað 47,1% árið 2005.
Í niðurstöðum starfshóps
ráðuneytisstjóra þriggja ráðu-
neyta sem birtust á heimasíðu
matvælaráðuneytisins 5. desember
sl. kemur fram að samkvæmt
verðlagsgrundvelli kúabús hækkaði
framleiðslukostnaður um 40% frá
2019-2023 meðan tekjur jukust
samkvæmt búreikningum um
u.þ.b. 14% . Við þetta bætist að
verðlagsgrundvöllurinn vanmetur
stórlega áhrif vax tahækkana á
rekstrarkostnað kúabúa.
Þetta tvennt, stórlækkað opinbert
framlag á hvern lítra mjólkur og
vanmat verðlagsgrundvallarins á
raunverulegum framleiðslukostnaði,
eru meginástæðurnar fyrir
rekstrarvanda kúabænda um þessar
mundir.
M jólk og mjólkurvörur eru
mikilvæ gur þát tur í næ ringu
landsmanna
Fyrir stuttu kom út skýrslan „Hvað
borða Íslendingar? “ en hún var
unnin af hálfu embættis landlæknis
og Rannsóknarstofu í næringarfræði
við Háskóla Íslands og fól í sér
landskönnun á mataræði þjóðarinnar
árin 2019-2021. Þar má lesa um
framlag mjólkur og mjólkurvara
til mismunandi næringarefna.
Þar kemur t.a.m. fram að 21% af
hitaeiningum, 24% af próteinum,
65% af kalki og 3 3 % af joði ( en
neysla á joði er of lítil hér á landi
og fer minnkandi) koma úr mjólk
og mjólkurvörum. Er að vænta
stefnubreytingar frá stjórnvöldum
um hvaðan þessi næring á að koma?
H efur orðið stefnubreyting?
Í áðurnefndum niðurstöðum
starfshóps ráðuneytisstjóra þriggja
ráðuneyta frá 5. desember sl.
segir að núverandi stuðningskerfi
landbúnaðar „… endurspegli
hvorki þarfir atvinnugreinarinnar
í heild né stefnu stjórnvalda á
málefnasviðinu“. Einnig kemur
þar fram að breyta þurfi áherslum
„þannig að stutt verði við
fjölbreyttari starfsemi og framleiðslu
landbúnaðarafurða í samræmi við
áherslur landbúnaðarstefnu“.
Hvergi verður hins vegar séð
í fyrirliggjandi stefnuskjölum að
hverfa eigi frá þeirri stefnu sem
fram kemur í því sem rammað
er inn í b) lið 1. gr. núgildandi
búvörulaga og vitnað var til
í upphafi, þ.e. að framleiðsla
mjólkur mæti þörfum þjóðarinnar.
En ef líta á fram hjá augljósri
þörf fyrir að mæta fordæmalausri
hækkun framleiðslukostnaðar hjá
öllum sem greinina stunda hlýtur
að vera spurt: Hafa stjórnvöld
breytt landbúnaðarstefnunni þvert
ofan í gildandi lög og án þess að
alþingismenn eða bændur hafi verið
hafðir með í ráðum?
E rna B jarnadóttir,
hagfræðingur hjá MS.
Erna
Bj arnadóttir.
Barist gegn riðuveiki í sauðfé:
Breytið ekki strax um aðferð
Nýlega fannst verndandi arfgerð
gegn riðuveiki í íslensku sauðfé.
Þ að voru gleðileg tíðindi, sem
vöktu von um að rækta mætti þol
gegn veikinni í fjárstofninum í stað
þess að farga öllu fé á riðubæjum.
S t u n d u m
þurfti að farga
þ ú s u n d u m
fjár í heilum
varnarhólfum
þegar engin ráð,
sem beitt var,
dugðu til að
draga úr miklu
tjóni, sem var
meira en þekktist
í öðrum löndum og stöðva vax andi
útbreiðslu veikinnar, sem var líkleg til
að leggja landið allt undir sig á fáum
árum. Bændur sem voru hart leiknir,
sveitarfélög og Bændasamtökin
kröfðust róttækra aðgerða. Reynsla
sýndi að riða kom sjaldnar aftur, ef hús
og umhverfi voru hreinsuð vel eftir
niðurskurð. Þess vegna var bætt við
fyrri varnarráð rækilegri sótthreinsun
eftir þrif og eyðingu heymítla
( heymaurar) , þegar rannsókn benti
til þess, að þeir gætu geymt og
viðhaldið riðusmitefni. Í kílói af heyi
eru 1-6 milljónir mítla af 7 tegundum.
Niðurskurðurinn var neyðarráð, en
aðferðin gjörbreytti árangrinum.
Þar sem vandlegast var unnið og
vakað yfir hverju skrefi aðgerðanna,
heppnaðist útrýming riðunnar
fullkomlega. Riða kom ekki aftur í
nýtt fé á neinum bæjanna, sem voru
margir tugir ( Fjárborg í Reykjavík,
Barðaströnd o.fl.) . Á öðrum svæðum,
þar sem ekki var sótthreinsað með
sömu nákvæmni, kom veikin á ný
upp á stöku bæjum. Líkur benda til
þess að veikinni hafi verið útrýmt
úr 21 af 24 sýktum varnarhólfum.
Í Skagafirði og Húnaþingum herjar
veikin enn á fáum bæjum nær því
árlega, líklega vegna þess að ekki var
sótthreinsað alls staðar þar sem fé var
ekki tekið aftur, þrátt fyrir reglur um
það. Viðskipti með smitmengaðan
varning, tæki, hey og fé var heldur
ekki alls staðar með fullri varúð.
Nú vakna spurningar um það,
hversu langt megi ganga í að slaka á
vörnum, sem vel dugðu til að útrýma
veikinni á stórum hluta landsins, sem
fyrr segir og hversu fljótt megi breyta
um stefnu í vörnum. Að mínum dómi
vantar enn þekkingu og vissu um
áhrif og afleiðingar þeirra aðferða,
sem nefnd sérfræðinga hefur afhent
yfirdýralækni og þær síðan lagðar
fyrir matvælaráðherra. Þar er lagt til
að skilja eftir við förgun riðuhjarða
kindur með verndandi arfgerð gegn
veikinni ( ARR/ ARR) og einnig
kindur með hugsanlega verndandi
arfgerðir. Ó víst er hvort þessar
kindur, sem eiga að lifa, geti dreift
smiti, geymt riðuna og e.t.v. vakið
hana upp á ný.
Í sérfræðinganefndinni eru tveir
dýralæknar, Hákon Hansson á
Breiðdalsvík og Ó lafur Jónsson á
Akureyri, sem hafa lengri reynslu
en flestir aðrir af baráttu gegn riðu í
fremstu línu. Þeir eru ekki að öllu leyti
sammála tillögunni, sem ráðherra
var send og hafa skilað séráliti. Þeir
leggja til að ekki verði breytt um
stefnu næstu 5 árin, en þó unnið af
kappi við ræktun á riðuþolnu fé með
ARR arfgerð og fé með þá arfgerð
fái að lifa þegar niðurskurður er
ákveðinn. Í fyrstu verði höfuðáhersla
lögð á varnir á riðusýktum svæðum.
Eftir fjárskipti verði eingöngu
tekin lömb af ósýktum svæðum
með verndandi arfgerð. Að vísu er
óvissa um afleiðingar kappsfullrar
ræktunar frá fáum kindum. G allar
kynnu að koma fram í nýjum stofni
þannig til komnum.
Nýlegar uppplýsingar benda til
að hin verndandi arfgerð gefi ekki
fullkomna vörm gegn riðu ( Spánn,
Rúmenía) . Það er því ýmislegt, sem
vantar á þekkinguna enn þá.
Ég hef sjálfur stundað rannsóknir
á riðuveiki í áratugi og baráttu við
hana á Íslandi og í öðrum löndum.
Ég þekki því sögu veikinnar og
glímuna við hana allvel. Ég er
sammála fyrrnefndum dýralæknum
um að fresta breytingu á baráttu
við riðuveiki í 5 ár hvað varðar
hugsanlega verndandi arfgerðir. Þá
verði stefnan og árangurinn metinn.
Annað er fljótræði og óverjandi að
leggja það á fjáreigendur, sem eiga
ósýktan fjárstofn og hafa mátt þola
tjón og sálarangist í baráttu við þessa
illvígu veiki.
S igurður S igurðarson
dýralæknir.
S igurður
S igurðarson.
Heilnæmar afurðir og virðing fyrir
náttúru, umhverfi og samfélagi
Mynd / S u sanne Friis P edersen, N I B I O
I ngól fur
G uðnason.