Mímir - 01.04.1986, Blaðsíða 66

maður gerir ekki skyldu sína er honum borið á
brýn að vera kvenlegur, þ.e. kynvilltur. Ef
kona fer út fyrir sitt athafnasvið, t.d. með því
að taka þátt í bardaga eða að hefna, mistekst
henni. Heimar karla og kvenna í sögunni geta
ekki skarast.
„ ... kvenvælar einar.“
Hnitmiðuð bygging harmsögunnar um Gísla
Súrsson ber sterk einkenni rithefðar og þar
með karlahefðar. Hinar laustengdu sagnir sem
byggja upp alþýðusöguna eru af munnmæla-
hefð ólæsrar alþýðu og kvenna. Ritlistin var í
höndum ríkjandi menningar karlveldisins;
munnmælin tilheyrðu undirmenningu alþýð-
unnar og kvenna. Þetta endurspeglast m.a. í
því að harmsagan er yfirskipuð alþýðusögunni;
bygging sögunnar ræðst af harmsögunni.
En þótt karlasjónarmið harmsögunnar sé
svona sterkt gætir mikillar togstreitu milli þess
og kvennasjónarmiðs alþýðusögunnar. Samúð
sögunnar er með Gísla sem breytir eftir hetju-
hugsjón ættarsamfélagsins. Samt er eins og sag-
an sé ósamkvæm sjálfri sér, því að í Ijós kemur
að hetjusamfélagið, sem hún er að verja er ban-
vænt. Þegar upp er staðið eru karlhetjurnar
dauðar, vegnar fyrir aldur fram. Hvað verður
um hetjusamfélagið ef það gengur að hetjum
sínum dauðum?
Skýrast kemur kvennasjónarmið sögunnar
fram í stuttu samtali Gísla og Þorgerðar, móð-
ur Gests Oddleifssonar. Leyfi ég mér að halda
fram að í þessu megi sjá „útópíu“ sögunnar.
Sagt er að Þorgerður hafi verið vön að taka
við skógarmönnum og hafi haft til þess jarð-
hús. Staðháttum er lýst allnákvæmlega eins og
höfundur hafi bæði þekkt til og trúað því að
Þorgerður hafi raunverulega hýst þarna útlaga.
Setningin „ok sér þess enn merki“50 sýnir þetta
og bendir til þess að frásögnin tilheyri hinu
munnmælalega lagi sögunnar. Enda undirstrik-
ar sjónarhornið og inntak samtalsins það.
50 íslensk fornrit VI, bls. 75.
51 íslensk fornrit VI. bls. 75.
52 Sama, bls. 75.
í samtali þeirra Þorgerðar og Gísla er hún
býðst til að hýsa hann, kemur fram kvenlegt
lítillæti hennar. Hún segir að hjálp hennar
verði líklega ekki annað en „kvenvælar ein-
ar“.51 Svo segir: „Gísli kvesk þat þiggja mundu,
en segir nú eigi verða kprlunum svá vel, at or-
vænt sé, at konunum verði betr.411’2 Þá er sagt
að hvergi hafi verit gert jafn vel við hann í sekt-
inni og þar.
Við athugun þessa samtals kemur í Ijós að
Gísli hefur hreinlega gefist upp á körlunum og
siðum þeirra. Það eru einmitt siðir karlveldis
ættarsamfélagsins sem hafa komið honum til
að fremja þann glæp sem hann er gerður útlæg-
ur fyrir. Og karlar sama ættarsamfélags færast
undan því að hjálpa honum í útlegðinni. Sagt
er að Gísli ferðist þrjá vetur um allt ísland og
biðji höfðingja að ljá sér lið. En það kemur fyr-
ir ekki og er seið Þorgríms nefs kennt um.53
En seiðurinn er einungis skýring sögunnar.
Barátta karlanna við að halda jafnvægi í ættar-
samfélaginu og um leið sæmd sinni er vonlaus.
T. M. Andersson: The Icelandic Family Saga. Massachu-
setts 1967.
T. M. Andersson: „Some Ambiguities in Gísla saga.“
Bibliography of Old Norse-Icelandic Studies 1968.
Aristoteles: Um skáldskaparlistina. Þýðandi Kristján
Árnason. Reykjavík 1976.
Björn Karel Þórólfsson: Formáli að Islenskum fornritum.
Reykjavík 1943.
Peter Foote: „An Essay on the Saga of Gísli and its Icelan-
dic Background.“ The Saga of Gísli. London 1963.
Ida Gordon: „The Origins of Gísla Saga.“ Saga-Book,
XIII (1949-50), 183-205.
Grambye og Sonne: „Greimas til hverdag." Meddelelser
fra Dansklæreforeningen, 1/1973.
Guðrún P. Helgadóttir: Skáldkonur fyrri alda I og II.
Akureyri 1961.
Helga Kress: „Barnsburður og bardagi." Reykjavík 1982.
Helga Kress: „Ekki hgfum vér kvennaskap.“ 70 ritgerðir
helgaðar Jakobi Benediktssyni. Reykjavík 1977.
Helga Kress: „Mjgk mun þér samstaft þykkja." Konur
skrifa til heiðurs Önnu Sigurðardóttur. Reykjavík
1980.
53 Seiðurinn segir að þeim manni, er drap Þorgrím,
skuli ekki verða björg.
Heimildaskrá
66