Mímir - 01.06.1997, Qupperneq 65

Ingimar Karl Helgason
Um afeyringa
Ok er þessum málum var
lokit, þá kómu þar þeir
afeyringar á þingit ok
segja þessa tíðendi at
Qllum áheyr<jndum sem ggrzk hgfðu í ferð þeirra
(Háv.: 354, skáletrun mín).
í Hávarðar sögu segir
frá því er hluti óvildar-
manna þeirra Hávarðar
og Atla í Otradal koma
til þings hárlausir og
eymalausir eftir viður-
eignina við þá félaga:
Um þennan kafla segir Halldór Guðmundsson í
grein í Skáldskaparmálum I:
Það er erfitt að ímynda sér að höfundur sem finnur
upp orðið afeyringar hafi ekki verið meðvitaður um
skemmtigildi verks síns (1990:70, skáletrun mín).
Og segir síðan máli sínu til stuðnings:
Samkvæmt orðstöðulykli Örnólfs Thorssonar og
Eiríks Rögnvaldssonar yfir texta íslendingasagna er
orðið hvergi annarsstaðar að finna (1990: 72, 13
aftanmáls).
Það má vel ætla að um skop sé að ræða á þessum
stað í sögunni, enda er það líklega að finna víða í
henni, t.d. lýsingin á Atla í Otradal eins og Halldór
bendir reyndar á (1990: 69). Þó er ekki víst að
skopið sé með þeim hætti sem Halldór hugsar sér.
Eins og áður segir finnst orðið bara á þessum
eina stað í Islendingasögum. Mætti því halda að
höfundur sögunnar hafi búið orðið til og sett það
inn í sögu sína í skemmtiskyni. Þó er málið ekki
alveg svo einfalt.
Ekki þarf að leita lengra en til orðabókar
Fritzners (A-Hj. 1886: 11) til að finna dæmi um
orðið í öðrum ritum en Hávarðar sögu. Af eldri rit-
um (þ.e. ritum frá því fyrir siðskipti) kemur orðið
líka fyrir á tveimur stöðum í nokkrum handritum
Arna sögu biskups: „Þeir badu og ad sektalaust
være þo fie være sydar ur afrett reked enn ad iiijum
vikum. Þeim samde og ad þeir menn sem adur
hófdu af eyringa, hafe ad frialsu." (1972: 84), „ ...
umm af eyringa." (1972: 77-78).1
Arna saga er talin rituð á fyrri hluta 14. aldar
(sbr. Þorleifur Hauksson. 1972: civ). Þar er orðið
notað yfir fé, þ.e. afeyringur er kind með sérstakt
mark, afeyrt.
Því má ætla að höfundur Hávarðar sögu hafi
þekkt orðið og yfirfært merkinguna á menn þá sem
glötuðu eyrunum og er skopið þá nokkuð annars
eðlis en Halldór gerir sér í hugarlund, þar sem ekki
einungis eru eyrun tekin af, þeint til háðungar,
heldur er þeim einnig líkt við sauði; þeir eru
markaðir.2
Þó er enn ekki víst að málið sé svona einfalt. Elstu
handrit Hávarðar sögu eru frá 17. öld. Því er ekki
nokkur leið að vita hvort orðið hefur staðið í sögunni
þegar hún var fyrst færð í letur (sennilega skr. á 15.-
16. öld, sjá grein mína: Um Hávarð Isfirðing, hér í
blaðinu). Einnig vill svo til að sá staður í Arna sögu
sem inniheldur orðið (um fé, eins og áður sagði), er
eingöngu varðveittur í ungum handritum (17. öld og
1 í nýútkominni orðabók Árnanefndar í Kaupmannahöfn eru sömu
dæmin gefin upp og hjá Fritzner (sjá Ordb.: 86).
^ Reyndar er að finna í Gulaþingslögum eftirfarandi grein: „En ef stelr
leysingia mannz æða ambott her alen. þá skal skera af henne annat eyra.
En ef hon stelr annat sinn. þa skal skera af henne annat eyra. En ef hon
stelr hit þriðia sinn. þá skal skera af henne nef. þá heiter hon stuva oc
nuva oc stele æ sem hon vill“ (NL: 85). Það er því að sjá sem þjófóttar
ambáttir hafi verið markaðar sem sauðir, þó ekki sé orðið afeyringur
notað í því sambandi.
63