Tíminn - 06.05.1919, Blaðsíða 41

TÍMINN
161
nýtingar er einungis vegna almennings-
heillar, til þess aö geta beint notkun vatns-
orkunnar í þær áttir, sem hagkvæmastar
eru þjóöfjelaginu. Sjerleyfisgjaldið er eigi
ætlað til sjergróða eins og síðar verður
vikið að.
Af framangreindum ástæðum sjest, að
eins og nauðsyn er á vegna almennings-
hagsmuna, að löggjafarvaldið setji víðtæk
skilyrði fyrir stórfeldri notkun vatnsork-
unnar, eins er puð líka lögleg aðferð sem
brijlur ekki friðhelgi eignarrjettarins eftir 53.
gr. sljórnarskrárinnar.
Á þessum grundvelli er bygt lagafrum-
varp það, er hjer fylgir, með hliðsjón af
norsku sjerleyfislögunum 1909 og 1917, en
þó að miklu frumsmiði. Parf samkvæmt
því konungsleyfi (sjerleyfi), með eða án
samþykkis alþingis, til hagnýtingar á orku-
vötnum og raforku, þó ekki ef orkunotin
fara eklci fram úr 500 eðlishestorkum og
íslenskur þegn á í lilut búsettur hjer. Sett
eru skilyrði fyrir því að sjerleyfi fáist, sunt
fortakslaus, en sum eftir nánari ákvörð-
un stjórnarráðsins. Ákvörðun verður að
taka í hvert sinn um það, hvort sjerleyfi
veitist og þá hver nánari skilyrði verði
sett, og er það vegna þess, hve mismun-
andi þýðingu fyrirtækin hafa fyrir almenn-
ingshagsmuni.
Deiluefni getur verið, hver sjerleyfisskil-
yrði skuli setja til varnar almenningshags-
munum eftir þvi, sem að framan segir, en
aðalskilyrði þau, sem óhjákvæmileg hafa
þótt, eru þessi:
1. Samþykki alþingis á sjerleyfi fyrir og
eftir nýjar kosningar, ef orkunolin
fara fram úr 40,000 eðlishestorkum.
2. Að sjérleyfið sje ttmabundið og vatn
og virki hverfi til rikisins að leyfis-
tíma loknum.
3. Sjerleyfisgjald.
Um 1. þegar um svo mikla orkuvinslu er
að ræða i sambandi við mannfrek iðju-
fyrirtæki koma best i ljós allar þær hætt-
ur fyrir sjálfstæði landsins, þjóðerni og
tungu, atvinnuvegi og almenning yfirleitt,
sem að framan hefir verið skýrt frá. Verð-
ur að álíta ákvörðun um þessi lífsskilyrði
þjóðarinnar svo mikils virði, að rjett sje
að skjóta henni undir úrskurð almennings
með nýjum kosningum, og er þetta því
nauðsynlegra sem kjörtímabilið er lengra,
og gera má ráð fyrir, að stefnur á alþingi
sjeu aðrar en meðal almennings. Er engu
minni ástæða til að spyrja þjóðina um slíkt
mál, en þótt breytt væri t. d. 14. gr. stjórn-
arskrárinnar og náðunarrjettur fenginn al-
þingi í hendur jafnhliða konungi, og þyrfli
þó til þess þingrof og nýjar kosningar.
Fyrir fyrirtækin sjálf er þetta lieldur eklci
athugavert, ef þau ælla elcki að vinna gegn
almenningshagsmunum, því að með slíku
samþykki er fengin örugg vissa fyrir, að
almenningur kj'si starfrækslu þeirra og
mundi því ekki síðar reyna að marka þeim
þrengri bás, heldur en er eftir sjerleyfis-
lögunum. Skilyrði þetta er svo mikils virði,
fyrir hagsmuni almcnnings, að án þess
næðu sjerleyfislögin ekki tilgangi sínum
nema til hálfs.
Um 2. Skilyrði um að sjerleyfi sje tíma-
bundið er nauðsynlegt vegua þess, hve örð-
ugt er að sjá fram í tímann. Eftir 50—60 ár
getur fyrirtæki, sem nú virðist gagnlegt,
verið álitið stórhættulegt almenningshags-
munum, hvort heldur sem innlendir menn
eða erlendir eiga í hlut. Atvik geta líka
breytst þannig, að ríkið telji þá rjett að
takast sjálft á liendur rekstur fyrirtækjanna
og er óhjákvæmilegt að geyma síðari tíma
óhindraða ákvörðun um það.
Endurhvarfsrjetturinn er sama eðlis. Væri
það viðurhlutamikið mál fyrir almenning, að
eiga á hættu að erlend eða innlend auðfje-
lög ættu um ótakmarkaðan tima afllindir
landsins. Enda þólt endurhvarfsskyldan til
rikisins verði kvöð á fyrirtaskinu, þá er til-
G