Morgunblaðið - 18.12.1982, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 18. DESEMBER 1982
9
Umsjónarmaður Gisli Jónsson 176. þáttur
Halldór Halldórsson í Reykja-
vík, meistari minn, sem ég hef
margvitnað til í þáttum þessum,
sendir mér bréf það sem hér fer
á eftir, að slepptum persónu-
legum kveðjuorðum:
„Kæri vinur!
í þætti þínum’ íslensku máli
í Morgunblaðinu 4. sept. 1982
ræddir þú allrækilega um orð-
in transeyði og ranseyði. Eg
þykist vita, að þetta hafi verið
gert að beiðni kunningja míns
og gamals sveitunga þíns Gísla
Kristjánssonar ritstjóra.
Nafni þinn hefir einnig skrifað
mér um þessi orð og átt við
mig ræður í síma. Fór ég því
að athuga þau betur en áður og
komst að annarri niðurstöðu
en þú, nánast hinni sömu og ég
tilgreini í Stafsetningarorða-
bók minni.
Eins og þú rekur, er nú
nokkuð á reiki, hvort orðin
ranseyði og transeyði eru notuð
um langan efri skolt eða neðri
skolt, og elztu dæmin eru ekki
ótvíræð að þessu leyti:
ranseydi neutr. gen. saudr,
hvers efri skvoltr er leingre
enn sá nedre. Á.M.Skr. 11,247
(OH).
Transeydi, vitium, ubi labi-
um inferius prominet, si recte
memini, sed Ranseydi, ubi sup-
erius. (Orðabók Jóns frá
Grunnavík; hér tekið úr OH. Á
íslenzku: Transeyði, lýti, þegar
neðri vör stendur fram, ef ég
man rétt, en ranseyði hin efri.
Þó verður að játa, að Jón virð-
ist ekki hafa verið öruggur, því
að öfug þýðing kemur einnig
fyrir, m.a. á myndinnin trant-
seyði, sem áreiðanlega er al-
þýðuskýring. Ég treysti betur
þeirri skýringu, sem ég til-
greindi, einkum vegna þess, að
eldra dæmi um ranseyði er til
úr bók eftir Jón Rúgmann, útg.
í Uppsölum 1667, og þar er það
orð einhaft um langan efri
skolt:
Islenskir kalla og ranseidi,
eirn saud sem leingri er upp-
skolturin a, en nidur kialkarn-
er. JRúgmGrein G (OH).
En hvað sem þessu líður,
virðast nútímamenn ekki sam-
mála um, hvorn skoltinn hvort
orð á við. Um þetta atriði get-
um við víst alveg orðið sam-
mála. Hins vegar er ég sann-
færður um, að upprunaskýring
þín á orðinu transeyði er röng.
Þú vitnar til séra Björns Hall-
dórssonar í Sauðlauksdal. Til-
vitnunin er raunar ekki í orða-
bók hans, heldur í frekari út-
skýringar við orðabókina, sem
Björn sendi Jóni Ólafssyni frá
Svefneyjum 1791. Þessar við-
bætur voru ekki felldar inn í
orðabókina, þegar hún kom út,
en birtust í Biblotheca Arna-
magnæana XXXIX. I orðabók
BH 11,390 er tilgreint transeyði
og vísað til orðsins trönusauður
(trönu-saudr), sem er þýtt
„ovis inæqvaliter rostrata, et
Faar, som har ulige lange
Kjæveben". Svo virðist því, að
Birni hafi orðið kunnugt orðið
transeiði í merkingunni „trönu-
síli“, eftir að hann samdi orða-
bókina, eða að merkingin hafi
komið upp í huga hans, eftir að
hann sendi orðabókarhandrit-
ið frá sér.
Aldursmunurinn á heimild-
um um transeyði (= trönusauð-
ur) og transeiði (= trönusíli) er
svo lítill, að hann sker ekki úr,
hvort upprunalegra er. Að
hinu ber þó að gæta, að vart er
leyfilegt að skýra transeyði
(= trönusauður) án allrar hlið-
sjónar af ranseyði í sömu eða
mjög svipaðri merkingu. Og
um það orð eru um 100 árum
eldri heimildir (frá 1667).
Ókunnugt er um, að ranseyði
hafi getað merkt „trönusíli".
Það orð verður því að skýra
með hliðsjón af sauður. Niður-
staðan verður þannig sú, að
transeiði (= trönusíli) er annað
orð en transeyði (= trönusauð-
ur) eða alþýðuskýring á því. Þú
virðist ekki hafa þekkt orðið
trönusauður, sem ekki er aðeins
kunnugt frá BH, heldur einnig
úr orðasöfnum Schevings (OH)
og hefir komizt inn i Blöndals-
bók, sennilega úr annarri
hvorri þessari heimild. Sch.
hefir einnig trönuselur og
trönusíli.
En snúum okkur nú að
myndun orðanna. Orðmyndin
-seyði (í ranseyði og transeyði)
er ekki vandskýrð. Algengt er,
að af karlkenndum orðum séu
myndaðir hvorugkenndir ia-
stofnar og að jafnaði notaðir í
samsettum orðum, sbr. t.d.
-menni (af maður) í illmenni,
-streymi (af straumur) í öfug-
streymi o.s.frv.
Það er einnig vandalaust að
skýra myndina ran- (af rani) í
ranseyði. I samsettum orðum
með an-stofn sem fyrri lið
(eins og rani) tíðkaðist stund-
um þegar í fornmáli að fella
stofnendinguna brott, sbr. t.d.
bogmaðr, af bogi.
Vera má, að sumum virðist
erfiðara að skýra myndina
tran- (af trana) í transeyði.
Trana er on-stofn. Af jon-
stofnum eins og brynja höfum
við dæmi þess, að stofnending
sé felld brott, sbr. brynhosur,
bryntröll o.s.frv. Ef betur er að
gáð, kemur þetta einnig fyrir
um on-stofna. Algeng eru í ís-
lenzku, allt frá fornmáli, sam-
sett orð með forliðnum kven-,
t.d. kvenmaðr, kvenleggr o.s.frv.
Þessi forliður er stofnend-
ingarlaust orðið kvena, sem
hlýtur að hafa verið norrænt
orð, sbr. gotn. gino, sem er on-
stofn. Raunar geymist ef. flt.
af þessu orði enn: kvenna, þ.e.
kven + na.
Annars er einnig hugsan-
legt, að tran- í transeyði sé af
karlkennda orðinu trani, sem
var algengt í fornmáli. Við
orðið kannast að minnsta kosti
þeir, sem lesið hafa Höfuð-
lausn Egils, úr kenningunni
hjaldrs tranar"
Ég er Halldóri afskaplega
þakklátur fyrir þetta stórgóða
bréf. Ber það öllum hans
vinnubrögðum skýrt vitni.
Verð ég í bráð að ætla, að mál
þetta, sem nafni minn Krist-
jánsson kom á framfæri við
mig, verði ekki miklu betur
krufið til mergjar en gert hef-
ur verið um sinn.
Fjölskylduguösþjónusta kl.
11.00. Jólasöngvar viö kertaljós
kl. 22.30. Sigurbjörn Einarsson
fyrrv. biskup talar, kór Háteigs-
kirkju syngur aöventusöngva og
flytur kantötu nr. 61 eftir J.S.
Bach „Nú kemur heiðinna hjálp-
arráð“. Almennur söngur. Aö-
ventutónlist leikin á kirkjuorgeliö
frá kl. 22.00. Prestarnir.
KÁRSNESPRESTAKALL:
Barnasamkoma í Kársnesskóla
kl. 11 árd. Jólatónleikar Tónlist-
arskólans í Kópavogi kl. 4.00.
Ritningarlestur. Sr. Árni Pálsson.
LAUGARNESKIRKJA: Jóla-
söngvar fjölskyldunnar kl. 11.00.
Barnakór Laugarnesskólans
syngur, Helga Hróbjartsdóttir
kennari segir jólasögu. Hljóö-
færaleikur. Mánudagur: jólatón-
list kl. 20.30. Sóknarprestur.
NESKIRKJA: Barnasamkoma kl.
10.30. Jólasöngvar fjölskyldunn-
ar kl. 14.00. Jónas Ingimundar-
son leikur á nýjan flygil kirkjunn-
ar. Rúna Gísladóttir fer meö
sögu, barnakór Melaskóla syng-
ur og einnig kór aldraöra. Ingi-
mar Erlendur Sigurösson les
jólaljóö og ennfremur leikur
Reynir Jónasson á orgeliö og
einnig veröur almennur söngur.
Sr. Guömundur Óskar Ólafsson.
Mánudagur, æskulýðsfundur kl.
20.00. í dag, laugardag: Sam-
verustund aldraöra. Jólafundur
kl. 15—17. Gestir veröa Magnús
Guöjónsson, Ingveldur Hjalte-
sted, Eiríkur Ásgeirsson og
Reynir Jónasson. Veizlukaffi.
Prestarnir.
SELJASÓKN: Barnaguösþjón-
usta aö Seljabraut 54, kl. 10.30.
Fluttur jólahelgileikur af börnun-
um sjálfum. Jólasöngvar. Barna-
guösþjónusta Ölduselsskóla.
Fluttur jólahelgileikur, kór Öldu-
selsskóla syngur jólasöngva.
Foreldrar hvattir til aö koma með
börnum sínum í barnaguösþjón-
usturnar. Guösþjónustan kl. 14
fellur niöur. Fimmtudagur 23.
des. Fyrirbænasamvera Tinda-
seli 3, kl. 20.30. Sóknarprestur.
SELTJARNARNESSÓKN:
Barnasamkoma, jólatrésfagnaö-
ur í Félagsheimilinu kl. 11.00.
Sóknarnefndin.
DÓMKIRKJA Krists konungs
Landakoti: Lágmessa kl. 8.30.
Hámessa kl. 10.30. Lágmessa kl.
14. Alla rúmhelga daga er lág-
messa kl. 18 nema á laugardög-
um þá er lágmessa kl. 14.
FELLAHELLIR: Kaþólsk messa
kl. 11.00.
FÍLADELFÍUKIRKJAN: Almenn
guösþjónusta kl. 20. Ræöumenn:
Frímann Ásmundsson og Einar J.
Gíslason. Fórn til innanlands trú-
boös.
KFUM & KFUK, Amtmannsstíg
2B: Samkoma á vegum Kristni-
boössambandsins kl. 20.30. —
Guölaugur og Ragnar taka þátt í
samkomunni.
HJÁLPRÆDISHERINN: Fyrstu
tónar jólanna kl. 17. Vigsla yngri
liðsmanna, Lucia, barnaleikrit,
söngur og Herkaffi.
KIRKJA JESÚ KRISTS hinna
síöari daga heilögu, Skólav.st.
46: Sakramentissamkoma / kl.
10.30 og sunnudagaskóli kl.
11.50.
GARDAKIRKJA: Guösþjónusta
kl. 11. Gunnlaugur Stefánsson
guöfræöingur prédikar. Sr. Bragi
Friöriksson.
KAPELLA ST. JÓSEFSSYSTRA
Garðabæ: Hámessa kl. 14.
HAFNARFJARDARKIRKJA:
Sunnudagaskóli kl. 10.30. Tekiö
miö af jólum. Guösþjónusta kl.
14 um afvopnun og friö. Sókn-
arprestur.
FRÍKIRKJAN í Hafnarfiröi:
Barnatíminn kl. 10.30. Safnaöar-
stjórn.
KAPELLA ST. Jósefsspítala:
Messa kl. 10.
KARMELKLAUSTUR: Hámessa
kl. 8.30. Rúmhelga daga messa
kl. 8.
KEFLAVÍKURKIRKJA: Jólafund-
ur sunnudagaskólans kl. 11.
Jóiasöngvar kl. 17: Kór Keflavík-
urkirkju, barnakór frá Akranesi
og kór af Keflavikurflugvelli flytja
jólalög. — Einsöngvarar: Ragn-
heiöur Guömundsdóttir, Steinn
Erlingsson og Sverrir Guö-
mundsson. — Jólafundur safn-
aöarfélagsins veröur í Kirkjulundi
kl. 20.30. Sóknarprestur.
HVALSNESKIRKJA: Barnaguös-
þjónusta kl. 11. Sóknarprestur.
ÚTSKÁLAKIRKJA: Barnaguös-
þjónusta kl. 13.30. Sóknarprest-
ur.
AKRANESKIRKJA: Jólasöngvar
kl. 14. Tólf ára börn flytja helgi-
leik. Einnig veröur einsöngur og
almennur söngur. Sr. Björn
Jónsson.
Nýbygging Samvinnubankans
á Akranesi tekin í notkun
Akranesi, 15. desember.
Samvinnubankinn á Akranesi hef-
ir látið byggja stórt og glæsilegt hús
til afnota fyrir starfsemi sína og
reyndar annarra. Bankinn flytur I
bygginguna („Hvíta húsið") fljótlega
eftir næstu áramót.
Nú þegar hefir Skattstofa Vest-
urlands flutt starfsemi sína í
þetta nýja hús, og í dag munu
skrifstofur Akranesbæjar opna
þar einnig.
Bæjarfógetaskrifstofurnar eru
nú til húsa hjá Landsbankanum
hér, svo það má segja að öll opin-
ber þjónusta sé undir þaki bank-
anna, nema lögregluvarðstofan og
fangahúsið, sem er þó aðeins í 100
metra fjarlægð frá báðum bönk-
unum. Það eru því „hæg heima-
tökin“ með fyrirgreiðslur og lok-
anir á öllum sviðum sem ríkisút-
varpið er alltaf að hóta viðskipta-
vinum sínum.
Mynd sú sem hér fylgir með er
af hinu nýja bankahúsi, en við
hliðina á því og til hægri stendur
hús það sem Samvinnubankinn
starfar nú í. Það var upphaflega
byggt af Þórði Ásmundssyni hf.,
sem mjólkurbúð fyrir Uppskag-
ann. Oddur Sveinsson fyrrverandi
fréttaritari Morgunblaðsins
keypti það síðar og byggði hæð
ofan á það. Þar urðu til margar
fleygar fréttir.
Július.
flfotgifiitffifrifr
MetsöluUad á hverjum degi!
Ath: umsóknarfrestur um lán til húsnæöisstjórnar rennur út um
áramót.
Opið í dag 1—4
Kópavogur 2ja herb. með bílskur
Fyrir ofan Furugrund er nýtt 2ja hæöa sexbýlishús meö stórri lóö.
Bæöi lóðin og húsið er fullfrágengiö. Á efri hæö hússins er til sölu
2ja herb. íbúö ásamt bílskúr. íbúöin er meö suður svölum sem vita
út í garðinn. Hiti og vatn í bílskúr. Falleg eign. verö 1 millj.
Vesturbær 3ja herb. með bílskúrsrétti
Á 1. hæð í parhúsi nálægt vesturbæjarlaug, er til sölu íbúö með
eldri innréttingum. ibúöinni fylgir bílskúrsréttur. Ræktaöur garöur
er kringum húsiö. Verð 950—1 millj.
Seltjarnarnes 3ja til 4ra herb. með bílskúr
Á 1. hæö eða jaröhæö er lítil 4ra herb. íbúð ásamt góðum bílskúr.
búöina er hægt aö kaupa á hagstæðum kjörum. Verö 1.300 þús.
íbúð á tveim hæðum — eða tvær íbúðir
íbúöirnar eru á 1. hæö og í kjallara nýlegrar blokkar neöarleg í
Seljahverfi og eru um 140 fm. Hægt er að tengja þær saman meö
hringstiga eöa skipta þeim og er þá sér inng. í báöar. Reiknast þá
kjallaraibúöin ófullgerö aö hluta. í efri íbuðinni eru sérsmiðaðar
innréttingar og búr og þvottahús inn af eldhúsi. Stór afmarkaöur
reitur í óvenju góðu bílskýli fylgir báöum íbúðunum. Góö þvotta-
aðstaöa fyrir bila. Heildarverö er hugsaö um 1.700 þús. en gæti
breyst eftir útb. og greiösluformi eftirstööva.
Hvassaleiti 4ra herb. með bílskúr
Endaíbúð á efstu hæð í 4ra hæöa blokk. Blokkin er á vinsælum
stað í borginni og hefur gott útsýni yfir Fossvog. íbúöinni fylgir
Bilskúr. Verö 1.500 þús.
Lítíö raðhús í Garðabæ
Húsið er nýtt og á tveim hæðum alls 85 fm íbúöarflötur. Grófjöfnuð
lóö. Verö 1.250 þús.
Raðhús í Vogahverfi
Húsiö er á þrem hæöum meö innb. bílskúr, og ræktaöri lóö. Ekkert
ákv. Verð 2,5 millj.
Steinhús viö Lokastíg
Húsiö er tvær hæöir og ris og um 70 fm aö gr.fl. Það þarfnast
standsetningar. Möguleiki á aö byggja eina hæð ofan á. Lyklar á
skrifst.
Fokhelt
Einbýli í Mosfellssveit fæst í skiptum fyrir 2ja herb. íbúð i Mos-
fellssveit. Lyklar og teikningar á skrifst. Verö 1.280 þús.
Allar þessar eignir eru til sölu strax og til afh. fljótlega.
OPIÐ 1—6 á morgun
29766
OG 12639
GRUNDARSTIG11
GUÐNISTEFANSSON SOLUSTJORI
OI.AFUR GEIRSSON VIÐSKIPTAFR
)