Morgunblaðið - 09.03.1988, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 9. MARZ 1988
Súltan í Sharjah
skrifar um sjórán
Erlendar bækur
Jóhanna Kristjónsdóttir
The Myth of Arab Piracy in the
Gulf.
Útg-. Croom Helm, Provident
House, 1986.
Það er öldungis ekki nýtt að
ófriður sé á Flóanum, og sér til
dæmis á því að ströndin inn Flóann
var kölluð Sjóræningjaströnd svo
skipti öldum. Hafí 'maður áhuga á
sjóræningjasögum, hvort sem er til
afþreyinga ellegar vegna sögu-
áhuga er fengur að glugga í þessa
bók, þótt hún sé á allan hátt vísinda-
lega unnin og fyrst og fremst upp-
lýsandi.
Nú hefur hæstráðandinn í
Shaijah, Súltan sjeik, ekki látið sig
muna um að skrifa doktorsritgerð
um efnið, sem hann varði við Exet-
er-háskóla. Súltan var í fréttum um
hríð í fyrra, þegar bróðir hans
reyndi að bylta honum úr sessi, en
hann stóð af sér atlöguna. Hann
var staddur í Englandi, þegar valda-
ránið var reynt — og einmitt að
veija doktorsritgerð þá, sem hér
verður gerð að umtalsefni.
Ýmsir hafa orðið til að -rita um
þessa bók, þar á meðal er Hussein
Shehadeh, palestínskur blaðamaður
sem var hér nýlega í boði Blaða-
mannafélags íslands, Við þá um-
Erlendar bækur
Siglaugur Brynleifsson
Heinrich Böll: Schriften und
Reden 1952-1985.
Deutscher Taschenbuch Verlag
1985-88.
Heinrich Böll hefði orðið sjötugur
21. desember 1987, hefði hann lif-
að. Hann lést 16. júlí 1985. Dtv.
útgáfan minnist afmælisins með
útgáfu níu binda greinar og ræðu-
safns Bölls.
Böll var alinn upp í kaþólsku
andrúmslofti og þótt hann væri
gagnrýninn á opinbera afstöðu
kirkjunnar, þá mótaðist afstaða
hans af lykilkenningum kirkjunnar.
í stjómmálum var hann konserv-
ativ, þótt ýmsir teldu svo ekki vera.
Skoðanir hans voru mótaðar af evr-
ópsk-kaþólskri siðmenningu og það
kom gleggst fram í afstöðu hans
varðandi einstaklinginn, hver ein-
staklingur var dýrmætari öllum
hugmyndafræði-kerfum. Þessi
skoðun hans mótaði afstöðu hans
til nasismans. Hann var unglingur
í Köln, þegar Hitler komst til valda
á Þýskalandi og hann hefur best.
lýst því tímabili í minningabrotum
frá þessum árum. Böll var kallaður
í herinn og dvaldi meginhluta
stríðsáranna sem fangi banda-
manna í fangabúðum. Hann kom
aftur heim 1945 og hóf háskólanám
í germönskum fræðum jafnframt
því sem hann tók að skrifa og birta
verk sín frá 1949. Hann setti sam-
an fjölda smásagna, skáldsagna,
hljóðvarps- og sjónvarpsleikrita,
einnig ferðasögur og skrifaði fjölda
greina um samtímamálefni.
Hann hlaut Nóbelsverðlaunin
1972.
Böll leit svo á að rithöfundurinn
ætti að vera hrópandinn í eyðimörk-
inni, samfélagseyðimörkinni og
meira en það, gagnrýnandi og dóm-
ari síns tíma. Greinar hans og ræð-
ur eru því þýsk bókmenntasaga og
samtímagagnrýni og baráttusaga
Heinrichs Bölls við þursa samtí-
ðarinnar innlenda sem erlenda.
Gagnrýni hans var hittin og mark-
viss og mörgum sviðu svipuhöggin
sögn er að nokkru stuðst hér, eink-
um hvað varðar tölur og afdráttar-
lausar staðreyndir.
Augljóst er að Súltan hæstráð-
andi ritar bókina til að færa sönnur
á að ýktar séu allar frásagnir um
að sjóræningjar hafi .ráðið lögum
og lofum á þessu svæði. Hann er
umfram allt að bera sakir af þeim
sem orðsporið hefur lengst loðað
við, eins og komið verður að nánar.
Hann segir að það hafí verið for-
svarsmenn Austurindíaverzlunarfé-
lagsins sem hafi álitið það nauðsyn-
legt til að fá brezku ríkisstjómina
á að grípa til hemaðaríhlutunar til
að eyðileggja skip ættbálkanna sem
ströndina byggðu ogtryggja þannig
fyrirtækið í sessi.
Eins og vænta má af doktorsrit-
gerð er þar farið út í hin ýmsu
smáatriði, til að rökstyðja málflutn-
ing' þessarar gjörðar. Mikil heim-
ilda-og rannsóknavinna liggur þar
að baki og þótt segja megi að fullm-
ikið sé af hinu góða eiga þessi
vinnubrögð einnig sinn þátt í því
að varla verður höfundur vændur
um hlutdrægni eða að hampa hlut
araþa. Höfundur leitar meðal ann-
ars heimilda í skjalasöfnum í
Bombay á Indlandi og er ekki vitað
að þau skjöl hafí áður verið notuð.
Þetta eykur tvímælalaust sagn-
fræðilegt gildi bókarinnar.
Súltan hæstráðandi leggur •
þegar var verið að reka út úr must-
erinu. Afdráttarlaus afstaða hans
með andófsmönnum í ríki verka-
manna og bænda var ekki vel séð
af aðdáendum þess ríkis. Böll var
fýrsti gestgjafí Soltzhenitsyns á
Vesturlöndum, eftir að hann var
hrakinn í útlegð úr föðurlandi sínu.
Það var þröngt um Böll á heima-
slóðum, þegar hagvöxturinn varð
inntak og tilgangur á dögum „efna-
hagsundursins" og löngum síðan.
Böll þreyttist aldrei á að gagnrýna
þann lágmenningarsmekk sem
löngum vill fylgja vúlgærri gróða-
hyggju, hann leitaði hlés frá þeirri
samfélagshyggju í landi þar sem
hann taldi sig fínna persónulegri
og mennskari viðhorf í mannlegum
samskiptum og þar sem hann fann
siðræn hefðbundin viðhorf í sam-
skiptum manna. Þetta land var Ir-
land, þar sem hann dvaldi oft og
skrifaði um „Irisches Tagebuch",
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
TÍMARIT MÁLS OG MENNING-
AR. 49. árg. 1. hefti 1988. Rit-
stjóri: Guðmundur Andri Thors-
son. Ritnefnd: Arni Bergmann,
Eyjólfur Kjalar Emilsson, Ingi-
björg HaraJdsdóttir, Pétur Gunn-
arsson. Útgefandi: Bókmennta-
félagið Mál og menning.
Með þessu hefti Tímarits Máls
og menningar lætur Silja Aðal-
steinsdóttir af ritstjóm, en við tekur
Guðmundur Andri Thorsson. Engu
verður spáð um framtíð ritsins í
höndum nýs ritstjóra, en óneitan-
lega er hér á ferðinni líflegt hefti.
Ég býst við að grein Helgu Kress
um Tímaþjóf Steinunnar Sigurðar-
dóttur muni vekja athygli, enda er
farið í saumana á verkinu og það
túlkað samkvæmt kokkabókum
línumar strax í upphafi bókarinnar
og greinir skilmerkilega og einkar
upplýsandi frá þjóðunum við Fló-
ann, sem hafði margt atvinnu af
verzlun, fískveiðum og perluköfun.
A 14. öld og áður en þáverandi stór-
veldi Evrópu fóm að láta að sér
kveða í Flóanum voru það heima-
menn sem bám hita og þunga allra
viðskipta, auk indverskra kaupa-
héðna.
Á öndverðri nítjándu öld fara
Portúgalar að koma við sögu í Fló-
anum og Súltan segir að þeir hafí
sýnt mddalega valdníðslu er þeir
vom að hrifsa til sín öll völd og
áhrif á Flóanum. Aftur á móti hafi
Bretar, Hollendingar og Frakkar
leyft samkeppni milli kaupmanna.
Síðustu árátugi aldarinnar fluttu
arabísk skip megnið af vamingi
þeim sem fór milli Indlands og Fló-
ans. Indveijar réðu þá öðmm
stærsta flutningaflota þessa svæð-
is, en Austurindíafyrirtækið þeim
hinum minnsta. Á þessum tíma réðu
Tyrkir írak en Bretar fóm með öll
völd í Persíu og Indlandi.
Talið er að tvö atvik hafí orðið
til að Austurindíafélagið náði nauð-
synlegri fótfestu, sem þurfti til þess
að efla viðskipti milli Indlands og
Flóaríkja. Annað gerðist 1797 þeg-
ar Bretar sigmðu Tipu súltan,
stjómandann í Mysore og innlimun
ríkisins í brezka veldið. Hitt gerðist
sem kom út 1957.
Böll skrifar: „Andóf er enginn
réttur, heldur algjör skylda hvers
einstaklings gegn veldi þursanna."
Barátta hans gegn falsprestum og
réttarbófum heima og erlendis var
vafningalaus. Böll þekkti stríðið af
eigin raun og afleiðingar þess og
hann talaði um þau efni frá eigin
reynslu. Ræður hans gegn styijöld-
um og hergagnaframleiðslu vom
því lausar við þá ógeðfelldu væmni
sem einkennir þá friðarsinna, sem
hafa gert sér „friðarfræðsluna" að
atvinnu eða stunda hana í pólitísk-
um tilgangi og þá oft í formi illa
dulins stuðnings við þau öfl, sem
hæst hvína um frið á jörð um leið
og sömu öfl stunda útrýmingar-
herferðir gegn þjóðum sem betjast
gegn því að vera gleyptar af sömu
ófreskju.
Böll var óþreytandi í að svipta
hræsnishulunni af þeim, sem telja
„kvennabaráttunnar" og víða leitað
til Juliu Kristevu. Tímaþjófurinn er
að mati Helgu Kress um hve ástin
á erfítt uppdráttar „í karlstýrðu
þjóðfélagi" og niðurstaðan er póli-
tísk, að mínu mati er túlkunin gagn-
sýrð pólitískum viðhorfum og alltof
einfölduð til að orka sannfærandi.
Helga kemur ekki auga á harm-
rænt gildi skáldsögunnar sem í senn
fjallar um einmanakennd og útskúf-
un karla og kvenna.
Fyrirlestur Alain Robbe-Grillet:
Að skrifa gegn lesendum lýsir við-
leitni höfunda nýskáldsögunnar
frönsku, því hvemig þeir snerust
gegn hefðbundinni sagnagerð, en
tóku einnig mið af henni. Þetta er
afar fróðleg umræða hjá Robbe-
Grillet, en hann segir m. a.: „ Hlut-
verk mannsins á jörðunni er alls
ekki að fínna einhveija merkingu
sem þegar er í heiminum, heldur
að skapa merkingu, sem kannski
verður til eftir hans daga. En rithöf-
1
Súltan hæstráðandi í Sharjah.
ári síðar, þegar samkomulag náðist
við imaminn í Múskat. Var þá öllum
hindmnum mtt úr vegi nema eigin
skip Flóaíbúa, einkum þó Qawa-
sim-flotinn, sem réði samtals 732
skipum.
Bretar ákváðu'þá að leiða í lög
eins konar „vegabréfskerfi" þar
sem þess var krafízt að öll skip,
hvaðan sem þau komu urðu að fá
skriflegt leyfí Breta til viðskipta í
Flóanum. Því næst spunnu Bretar
upp, það sem Súltan Shaijah hæst-
ráðandi kallar „lygina miklu“ til
þess að veikjá tiltrúna á keppinaut-
um sínum. Með því að leggja fram
ýkt og rangfærð skjöl og skýrslur
var þannig reynt að færa sönnur á
að allt sem úrskeiðis færi mætti
rekja til svokallaðra Qawasim-sjó-
ræningja. Súltan vitnar því næst í
ótal plögg um þetta efni og kveðst
Heinrich Böll.
sig óeigingjama hugsjónamenn og
vitna til hugsjóna sinna í tíma og
ótíma. Hann var ekki síður óvæg-
inn, að mörgum þótti, í sambandi
við fortíð Þjóðveija á nasistatíma-
bilinu. Margir hylltust til að gleyma
því sem þá gerðist, eða afsaka hryll-
inginn með einhveijum hætti og
undurinn þekkir ekki sjálfur þessa
merkingu. Að öllum iíkindum mun
hann aldrei þekkja hana.“ Birt er
sýnishom skáldskapar Robbe-Grill-
et: Ströndin í þýðingu Thors Vil-
hjálmssonar.
Fleiri franskir höfundar eru
kynntir í heftinu. Friðrik Rafnsson
ræðir við og þýðir Daniele Sallenave
sem líkt og Robbe-Grillet hefur frá
ýmsu merkilegu að segja, m. a. lýs-
ir hún því hvers vegna hún vill
ekki láta loka sig inni í kvennabók-
menntunum.
Nýr íslenskur skáldskapur er
kynntur í heftinu, Ijóð eftir Sigurð
Pálsson (Sigurður eins og þegar
hann er bestur), Gyrði Elíasson,
Óskar Ama óskarsson og Ágústu
P. Snæland. Smásaga er eftir Þór-
arin Eldjám: Eftir spennufallið.
Ógetið er greinar eftir Áma
Óskarsson og Om D. Jónsson um
hugmyndir Williams Morris. Taka
má undir með ritstjóranum að þank-
Hussein Shehadeh
sanna að þau séu fölsuð. Vitaskuld
er erfítt fyrir leikmann að tjá sig
um það, en óneitanlega er. mál hans
sannfærandi, stutt bréfum og öðr-
um heimildum.
Súltan reynir þó ekki að neita
að sjóræningjar vom á Flóanum og
áttu þar helzt hlut að máli ind-
versk-arabísk skip, svo og frönsk.
Aftur á móti harðneitar hann áburði
á Qawasima og má væntanlega
ætla að það sé merkasta niðurstaða
hans í þessari bók. Sú söguskoðun
hefur verið allsráðandi að þeir hafi
verið þar athafnasamastir, að ekki
sé nú talað um grimmastir. Þær
tilgátur sem hann setur fram um
hlut Breta í að rangfæra atburði
em óneitanlega til þess fallnar að
maður les á næstunni sjóræningja-
frásagnir Qawasima á Flóanum
með öðm og efafyllra hugarfari.
telja sér trú um að þeir hafí verið
þátttakendur af einhveijum mis-
skilningi. Böll heimtaði heiðarleika
gagnvart fortíðinni og að flóttinn
inn í gleymskuna dygði ekki. Böll
hefur verið nefndur „samviska þjóð-
arinnar“ og hann var það sannar-
lega. Síðasta skáldsaga Bölls var
„Frauen vor Flusslandschaft", sem
kom út 1985 og hann la.uk við
skömmu fyrir dauða sinn. Óheilindi
og vúlgarismi nútíma samfélags
birtist á síðunum í gervi pólitískra
túba, persónulausra spekúlanta sem
em ekkert nema samnefnarar fjöld-
ans, kjósendanna. Þetta er grimm
útlistun og svartsýnin ríkir, en
meðan slíkar bækur em skrifaðar
er tilefni til vonar, en „þeim verður
hún ekki að lygi, sem þekkir hana
út í æsar og geldur varhuga við
henni" (Þúkýdites).
Fyrsta bókin sem dtv. gaf út var
„Irisches Tagebuch" 1961. Rit Bölls
hafa flestöll birst í dtv. útgáfu og
alls hafa verið prentuð í dtv. útgáf-
um 8.666.000 eintök. Þessi heildar-
útgáfa Greina og ræðna ber undir-
titilinn „In eigener und anderer
Sache“.
Alain Robbe-Grillet
ar Morris séu tímabærir nú, en
þessi áhugamaður um ísland og
íslenskar fombókmenntir velti ekki
sfst fyrir sér framtíð mannsins.
Prentað er nöldur frá málþingi
eftir Einar Má Guðmundsson:
Tossabandalagið; það sýnir að Ein-
ar Már er nú að fá gagnrýnendur
á heilann eins og fleiri.
Umsagnir um bækur em á sínum
stað.
Ræður og greinar
Að skapa merkingu