Morgunblaðið - 01.07.1988, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 1. JÚLÍ 1988
Maðurinn
í forgrunni
Kjartan Ólason: Innsiglun (1981).
J6n Óskar: Itega Arcana Dei (1987).
Ragnar Kjartansson: Björgun (1981).
Myndlist
Bragi Ásgeirsson
Listahátíð á að vera lokið, eða
svo segir í fyrirsögnum dagblað-
anna, en rétt er þó, að allir stærstu
myndlistarviðburðimir eru enn á
fullu.
Hin viðamikla sýning, „Maður-
inn í forgrunni", á Kjarvalsstöð-
um mun standatil 12. júlí, sýning-
in „Norræn Konkretlist" til 31.
júlí og Chagall sýningin til 14.
ágúst og hyggst ég fjalla um þær
í réttri röð. Þar að auki ber að
nefna sérstakt framlag Norræna
hússins, sýningu á verkum hinnar
ágætu listakonu Lenu Cronqvist,
sem var opnuð við lok Listahátí-
ðar og stendur til 10. júlí.
Það var vel til fundið hjá Nor-
ræna húsinu að opna þessa sýn-
ingu ekki um leið og allar hinar
í upphafí Listahátíðar, því að þetta
er full stór skammtur af list í
ekki stærra samfélagi. Hefði t.d.
verið skynsamlegra að opna sýn-
ingu þá, sem hér verður fjallað
um, er vika var af Iistahátíð, enda
var sá tími, er menn gáfu sér til
upphengingar hennar, alltof
naumur og geldur hún þess aug-
Ijóslega.
Fjöldi smásýninga, sem hófst í
hinum almennu sýningarsölum
borgarinnar reyndist svo mikill,
að vegna aðeins tveggja vikna
sýningartíma þeirra var óhjá-
kvæmilegt að afgreiða þær fyrst,
ef umfjöllunin ætti að koma fyrir
lokun þeirra. Auk þess er stóru
sýningunum beinlínis gerður
greiði með því að bíða með um-
fjöllun, vegna þess að yfirleitt
kemur allt um þær í fjölmiðlum
og ljósvökum fyrstu dagana, en
síðan algjör þögn — nýnæmið er
það, sem rækta skal í nútímaþjóð-
félagi, að ætla mætti, og síðan
allt búið. en þetta er meinloka,
sem eins og fleira er tekin er upp
eftir kvöldblaðaútgáfunni í út-
landinu — sem fyrr er það umræð-
an, sem gildir, nema þegar um
er að ræða það, sem skilur ekkert
eftir sig, en það er einmitt það,
sem mest er ræktað í nútímanum
og mest er borið í. Hið raunsanna
og ósvikna í tilverunni er gert að
böli, en afþreyingu og yfírborðs-
menningu lyft í hæstu hæðir.
Ef maðurinn á að vera í for-
grunni, verður að rækta allar hlið-
ar mannlífsins og þá helst þær,
sem veita honum sanna lífsnautn.
Hugmyndin að sýningunni
„Maðurinn í forgrunni" eða
kannski réttara „Maðurinn í
íslenzkri myndlist 1968—88“, var
mjög góð, og sjálf er sýningin
áhugaverð og all skemmtileg í
skoðun, — en það má hins vegar
strax koma fram, að undirbúningi
hennar og skipulagi var stórlega
ábótavant. Gengið var út fyrir
hinn markaða ramma á margan
hátt, t.d. er fljótlega var farið að
leita lengra aftur í tímann og
sumir þeirra, sem eru með á sýn-
inguni höfðu ekki hugmynd um
þessi tímamörk fyrr en of seint.
Óvönduðum hefur og þótt bera
vel í veiði og notar viðkomandi
alsaklausa sem skotspón í skrifum
sínum. Þá var manni ekki full-
komlega í ljós stefnumörkin, hvort
hér væri um að ræða manninn
og fígúruna svo sem hún kemur
fyrir eða sagnfræðilega skýrslu á
framþróuninni.
Stefnumörk slíkrar sýningar
þurfa að vera klár og skýr i upp-
hafí og einnig það, til hverra
mann skuli leitað og viðkomandi
listamenn þurfa að fá þessi
stefnumörk upp í hendumar með
góðum fyrirvara, svo að þeir viti
fullkomlega, að hveiju þeir ganga.
Stórsýningu þarf og að marka
sterka burðargrind, ef vel á að
fara, og hvika hvergi frá uppruna-
legum stefnumörkum fyrir utan-
aðkomandi þrýstingi, en af honum
er nóg i okkar litla þjóðfélagi.
Þekki slíkt af eigin raun eftir störf
í sýningamefnd FÍM um árabil
og annarri athafnasemi. Þvi minni
sem þjóðfélögin em, þeim fleiri
páfar og því meiri undirróður.
Fyrir utan fyrrgreinda ann-
marka er allvel að sýningunni
staðið, sýningarskráin stór og
vegleg með mynd af einu verki
hvers þátttakanda í svart-hvítu.
Að sjálfsögðu hefðu litmyndir ver-
ið æskilegri, og um leið fengi sýn-
ingrskráin stóraukið gildi sem
kynning á íslenzkri mjmdlist —
en jafnframt er það mikill galli,
að á auðu síðunum skuli ekki vera
stutt kynning á viðkomandi lista-
manni líkt og alsiða er úti í heimi
nema kannski í A-Evrópu.
Hafi sýningin átt að vera sögu-
legt yfírlit um manninn (fígúmna)
í íslenzkri list á tímabilinu með
ýmsum áherslum frá fyrri tíma-
skeiðum, þá hefur það ekki tek-
ist, vegna þess hve marga lista-
menn vantar og formálinn, sem
era hlutdrægar einkaskoðanir
höfundarins á þróunini, er ekki
til þes fallinn að bæta hér um.
Það hefði og einmitt mátt koma
skýrt fram, að fígúran lifði góðu
lífi í verkum ýmissa íslenzkra
myndlistarmanna, þótt örfáir
harðlínumenn hafi viljað útskúfa
henni með fulltingi áhrifagjamrar
nýkynslóðar, og hreinlega for-
dæmdu þá, sem ekki vildu gang-
ast undir þessi jarðarmen, sem
var innflutt kenning og í eðli sínu
dæmd til að falla um sig sjálfa
fyrr eða síðar, þótt fulltrúar henn-
ar væm í sjálfu sér hinir mætustu
listamenn. Kenningasmiðurinn
André Bréton útskúfaði jafnvel
Alberto Giacometti úr hópi surre-
allista fyrir að snúa sér að fígúr-
unni. En þeir vom miklu fleiri,
sem bmtust undan oki þessara
einstefnutrúarbragða, og sumir
þeirra hafa orðið heimsþekktir á
allra síðustu ámm, þ.e. heims-
þekktir í fleiri löndum en þeirra
eigin.
íslenzk myndlist liti trúlega
dálítið öðmvísi út, ef ofurvald
þessara harðlínumanna hefði ekki
verið jafn mikið og andrúmið
óþvingaðara. Það gengur einfald-
lega ekki, að menn talist ekki við
og jafnvel fyrirlíti hvern annan
fyrir það eitt að aðhyllast ekki
nákvæmlega sömu stefnu í samt-
ímalist. Það er öllum greiði gerður
með því að slíkir menn sletti
hressilega úr klaufunum opin-
berlega, en þeir eiga að geta feng-
ið sér í glas í mesta bróðemi á
næstu listamannkrá. Skelegg rök-
ræða á þetta að vera en ekki
mannvíg á bak við tjöldin né lág-
kúmlegur prakkaraháttur.
Sannleikurinn er nefnilega sá,
að maðurinn (fígúran) var aldrei
með öllu útilokuð og fordæmd úr
málverkinu nema af örfáum há-
væmm einstaklingum, er réðu
lögum og lofum í félagsmálum
myndlistarmanna um langt skeið.
Slík útilokun og einstefna ber
vissulega ekki vott um umburðar-
lyndi né víðsýni og er sérstaklega
hættuleg í litlum samfélögum,
getur hægilega orðið banabiti ein-
stakra listamanna af öðm og ólíku
upplagi.
Meira en áhugaverð yrði sú
sýning, er sýndi þróun fígúmnn-
ar, vettvang mannsins í málverk-
inu á ámnum 1948—1968, er
fígúran á að hafa snúið aftur í
íslenzkt málverk — risið upp úr
gröf sinni. Sannleikskom er þó í
því, vegna þess að nú hófu nokkr-
ir þeirra róttækastir höfðu verið
í sannfæringunni um óskeikul-
leika óhlutlæga málverksins, að
mála manninn aftur fyrir fersk
áhrif frá útlandinu og einnig þeir,
sem höfðu verið aldir upp í þess-
ari sannfæringu í íslenzkum lista-
skólum, en ýmsir trúboðar og
sendikennarar viðhorfanna úr
„Art d’aujourd’hui" (Listin í dag)
í París, höfðu komist í lykilstöðu
þar.
En skiptir nokkra máli, er upp
verður staðið og list aldarinnar
krafín, hvort viðkomandi hafí
málað hlutlægt eða óhlutlægt?
Kynngi málverksins skiptir hér
meginmáli. Frammaðurinn notaði
tákn flatarmálsfræðinnar ekki
síður en fígúmna og kom ekki til
hugar að aðgreina þetta tvennt,
enda getur hvomgt án hins verið.
Fram hefur komið á seinni tímum,
að bygging mannslíkamans leysir
fyrmrn óleysanlega reiknisþraut,
hvað snertir þrískiptingu homs-
ins, tvöföldun teningsins og fer-
skeytingu hringsins — hin svo- '
nefhdu klassísku vandamál
fom—Griklqa. Hér er því saman-
komin öll helstu framformin í
einu.
Að tala hér um málamiðlun er
því fullkomlega út í hött. Hitt
gleymist ekki heldur, hve andstað-
an gegn hinni nýju og skynrænu
list var mikil af hálfu margra
fígúratívra listamanna og hinna
borgaralegu afla og þó miklu
meir í hinum marxísku þjóðfélög-
um, þar sem hún var hreinlega
bannfærð og iðkendur hennar of-
sóttir. Hið nákvæmlega sama var
uppi á teningnum hjá nazistum
og fasistum. I öllum tilvikum verð-
ur að álíta að rangt mat hafí leg-
ið til grandvallar — alrangt, því
að núlistir era afkvæmi breyting-
anna, sem iðnbyltingin hleypti af
stokkunum, — myndrænnar rök-
ræðu, sem stendur yfír enn í dag
og er einfaldlega kvika samtí-
mans.
Það stýrir hins vega ekki góðri
lukku, að gleypa allt hrátt hér
uppi á íslandi, sem gerist við allt
aðrar þjóðfélagsaðstæður í miðri
Evrópu og gerast auðmjúkir tagl-
hnýtingar útlendra kenninga-
smiða, sem engu svífast við að
viðhalda þeirri forystu sem þeir
álíta að þjóðir þeirra hafí í mynd-
list. Heilu þjóðirnar vom settar
út af sakramentinu fyrir að vera
ekki í tengslum við heimslistina.
Minnist ég þess, hve mikil íhald-
semi það þótti að halda til Ósló
árið 1952 í stað þess að taka
stefnuna beint til Parísar. En við
Guðmundur (Erró), _ em námum
við listaháskólann í Ósló, sem var
þá í „Húsi listamannanna"
(Kunstnerenes Hus) höfðum mjög
gott af því. í sýningarsali hússins
þennan vetur rötuðu m.a. þrjár
stórkostlega sýningar, sem ég
held að hafí ekki gist aðrar borg-
ir á Norðurlöndum. Sýning á list
Etrúska svo og sýningar á verkum
mótlistamannanna Henri Moore
og Marino Marini. Sáum við hér-
sterk tengsl á milli, sem varð til
þess að við rannsökuðum enn
betur list Etrúska árið eftir á
uppranalegum slóðum í Tarqvin-
ina í nágrenni Rómar svo og á
safninu í Napoli.
Fundum við hér svo auðsæ
tengsl að við urðum forviða og
vomm hjartanlega sammála, að
menn þyrftu ekki endilega að fara
til Parísar til að rannsaka núlistir.
Tel ég þessa uppgötvun hafa
haft mikil áhrif á sérstöðu okkar
beggja í íslenzkri myndlist svo og
viðhorfa okkar til samtímalistar
almennt svo sem fram kemur að
nokkm í verkum okkar á Kjarvals-
stöðum.
Sýningin á Kjarvalsstöðum er
gott dæmi um það þjóðfélagslega
umrót, sem gengið hefur yfír á
síðustu áratugum hérlendis, og
það flæði í mörgum tilvikum
ómeltra áhrifa, er hingað streyma
utan úr heimi. Þannig má sjá
fímasterk áhrif frá amerískri list
í áhrifamiklum og stómm flekum
Jóns Óskars, og maður hefur það
á tilfinningunni að vera staddur
á sýningu í Austur-Evrópu fyrir
framan hinar stóm _ velgerðu
myndir Kjartans Ólasonar.
Mjmdir þessara ungu manna era
annars vegar í vestursalnum en
hins vegar í austursalnum og era
svipaðar tveim andstæðum en þó
skyldum pólum, en á milli þeirra
þróast, umbyltast og geijast hin
ólíkustu viðhorf innan listar tutt-
ugustu aldarinnar. Kalt raunsæi
sem ljóðrænt — myndir frásagn-
arlegs eðlis sem myndir hreinnar
myndrænnar uppbyggingar svo
og hin úthverfa innsæisstefna.
Loks hugmyndafræðilegt raunsæi
til mynda hreinnar skreytihyggju
og jafnvel útflúrs. Á ég hér við
myndir síðustu tveggja áratug-
anna svo ég haldi mig innan
stefnumarka sýningarinnar.
Sýningin í heild gefur ekki til-
efni til annars en hugleiðinga
vegna annmarka sinna og satt að
segja verður það, sem ekki er
uppi, þeim, er hét ritar, engu síður
til umhugsunar en það, sem við
blasir á veggjunum, sem að meiri
hluta til verður honum ekki eftir-
minnilegt. Upphengingin er og
naumast nógu hnitmiðuð, og
þannig njóta ekki sum stór verk
sín til fulls, og hér er einungis
um að kenna tímahraki, því að
ekki er hægt að marka jafn miklu
sýningarfyrirtæki jafn knappan
tíma og minni sýningum innan
hússins, sem er þó með naumasta
móti.
Hins vegar er sýningin eins og
hún leggur sig verð allrar at.-
hygli, og ættu sem flestir að
leggja leið sína á Kjarvalsstaði
fyrir lokun hennar hinn 12. júlí.