Morgunblaðið - 01.07.1988, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR l-. JÚLÍ 1988
21
/
ísabrot (1953)
við þessi tímamarkandi kaflaskil í
íslenzkri listasögu. Kaflaskil, sem
áttu eftir að hafa áhrif á líf og
þroska hvers einasta framsækins
ungs listamanns á næstu árum og
valda deilum og umbrotum.
En það sem verður manni helst
að íhugunarefni, er hve skjótum
þroska Svavar náði þrátt fyrir til-
tölulega lítið skólanám og að hann
skyldi einmitt þroskast til óhlutlægs
myndmáls á tímum hemáms Þjóð-
veija í Danmörku, en þeir bann-
færðu hvarvetna allt í þá áttina.
Er hann hélt þessa eftirminnilegu
sýningu í Listamannaskálanum, var
ekki nema rúmur áratugur síðan
hann hélt utan, en hann kemur þó
heim sem fullþroskaður listamaður,
er hafði málað nokkur lykilverk á
ferli sínum. Þar á meðal hina
rammgöldróttu mynd „íslandslag",
er hann málaði árið 1944 og ávallt
verður talin meðal sérstæðustu
verka, er frá honum komu.
Astæðulaust er að líta framhjá
því, að Svavar kom til Danmerkur
á tímum, er mikil gróska og stór-
hugur var yfir menningarfram-
kvæmdum þar og listir og íþróttir
blómstruðu. Það voru mikil gró-
mögn í lofti þrátt fyrir kreppuna
og íslenzkir listamenn létu hrífast
með, enda tóku þeir út mikinn
þroska og voru margir að hasla sér
völl, er styijöldin skall á og batt
enda á framaferil, er vísaði þráð-
beint upp á við.
En á þessum sömu árum var
Svavar að þreifa fyrir sér, enda
lagði hann óvenju seint út á lista-
brautina, var orðinn 25 ára, er hann
hélt utan og hafði þá ekki í lista-
skóla komið áður né notið beinnar
tilsagnar. En hann kynntist fljót-
lega góðum félögum, sem héldu
saman og skiptust á skoðunum og
hér kom fram dijúgt sjálfsnám í
„fjelagsskap útvalinna listamanna
og annarra frjálslyndra og fordóma-
lausra manna", eins og hann sagði
sjálfur frá.
Og þessir útvöldu listamenn
reyndust vera ýmsir þeir, er mynd-
uðu kjamann í nafnkenndasta lista-
hópi er norrænir málarar hafa tekið
þátt í, „Cobra", COpenhagen,
BRuxelles, Amsterdam.
Ekki minnist ég þess að hafa séð
fyrstu sýningu Svavars, sem þó
má vera, villtist þó inn á eina og
eina sýningu fyrir forvitni sakir á
þeim árum frekar en beins áhuga,
og eru þær mér lítið minnisstæðar
utan sýningin í Garðyrkjuskálanum
við Garðastræti árið 1942. Tengist
sú sýning einnig sjálfskipuðum hús-
og dyraverði, sem var Óli Magga-
don.
En mér er í ljósu minni sýning
Svavars og danskra félaga hans í
Listamannaskálnum árið 1948. En
fyrsta einkasýning á list Svavars,
sem greypst hefur í minni mitt, er
sýning á vatnslitamyndum í sýning-
arsalnum Athenæum við Kna-
brostræde í miðri Kaupmannahöfn.
Það var fyrsta vetur minn í borg-
inni og ég man ennþá af hve mik-
illi ánægju ég skoðaði sýninguna í
þeim virta sýningarsal og las hina
lofsamlegu dóma um ianda minn,
sem fylltu mig gleði. Ein af mynd-
unum á sýningunni rataði svo
seinna upp á vegg hjá húsráðendum
mínum á Nordre Frihavnsgade á
Austurbrú, þeim Steinunni Ólafs-
dóttur og Þórði Jónssyni, yfírtoll-
verði, sem átti stórafmæli um vorið
og fékk þá myndina að gjöf. Hékk
hún þar uppi á heiðursvegg alla tíð
þótt þau mætu hjón næðu ekki fullu
sambandi við hana þrátt fyrir góðan
vilja og húsið fullt af eldri mynd-
verkum íslenzkra myndlistar-
manna, sem þau kunnu betur að
meta.
Svavar bjó þá einnig á Austurbrú
en í nágrenni Oslo-Plads, og kom
ég einu sinni á vinnustofu hans, er
ég var í heimsókn hjá íslendingi,
er leigði hjá þeim hjónum, en ég
kynntist honum ekki í það sinnið
eða seinna í Kaupmannahöfn. En
við vissum vel hvor af öðrum og
ég kynntist honum fljótlega laus-
lega, er ég kom alkominn heim.
Náið kynntist ég honum þó ekki
fyrr en ég var formaður sýningar-
nefndar FÍM í tvö ár og hann var
kosinn í nefndina. Var ég aðvaraður
á því hve erfíður og fylginn sér
hann væri, enda sagður hafa
sprengt fleiri listamannasamtök úti
í Kaupmannahöfn. En raunin varð
sú, að þótt hann reyndist í senn
ákveðinn og fylginn sér, var mjög
gott að vinna með honum og var
hann m.a einn þeirra er eyddi
heilli dymbilviku og páskum í undir-
búning að sýningu Norrænna lista-
bandalagsins að Kjarvalsstöðum
árið 1972. Var þó ekki skiiding upp
úr því að hafa.
Það sem laðaði trúlega fólk að
þessum manni, sem var í senn ein-
þykkur og fylginn sér auk þess að
vilja í engu þræða troðnar slóðir,
var öðru fremur það hve samkvæm-
ur sjálfum sér og sannur hann var,
kjarnyrtur og skemmtilegur í hópi
vina. Hann mun hafa kunnað
ógrynnin öll af sögum frá heima-
slóðum sínum í Homafírði og sagði
þær á svo rammri íslenzku, að jafn-
vel Nóbelskáldið okkar var stór-
hrifið af, en þeir Svavar voru mæt-
ir vinir.
Svavar var þannig íslendingur
út og í gegn í lífsháttum, fram-
komu, viðræðum og list sinni. Mál-
verk hans voru Island, eins og
maður skynjar það og hlustar með
augunum. Engir fegraðir uppdrætt-
ir, heldur safarík gróðurmoldin,
fjöllin, jöklamir, fuglar himinsins,
veðráttan, skáldskapurinn og ljós-
vakans flölþættu töfrar.
Þá gat hann samið magnþrung
inn skáldskap er byggðist meira á
hrynjandi tungunnar en skiljanleg-
um orðum, enda héldu útlendingar
að hér væri komin fom-íslenzka og
vora stórhrifnir af. í fjárhagslegri
klípu úti í Belgíu á hann að hafa
sett saman ljóðabálk og selt blaða-
manni nokkram fyrir góðan skilding
og á ég hann undir höndum ein-
hvers staðar. Minnir mig, að hann
byiji sem svo: „Dreirr aura ára
anglía sen/ feirr forar fára foldar
men/ grabunda bríta, bassnulla
biss/ sasunda sisa sammoníss". Það
fylgdi sögunni að blaðamaðurinn
hafí látið heillast af þessi mögnuðu
þjóðtungu og viljað fleiri sýnishom
handa lesendum sínum!
En aldrei vildi hann að slíkur
kveðskapur birtist á íslandi, þótt
eftir væri gengið og er hann þó
óborganlega magnaður í sínum
launkímna undirtóni.
Svavar var ávallt hreinn og sann-
ur, hataði þýlyndi og tröllsótta svo
sem sannur íslendingur, fylgdi því
óhikað eigin sannfæringu, þótt hún
mætti andróðri og þætti bera vott
um sérvisku og skort á samstöðu —
en hann hafði einfaldlega ósjaldan
rétt fyrir sér, eins og þegar hann
ásamt þeim, er hér ritar, stóð á
þeirri sannfæringu sinni, að FÍM
ætti að hagnýta sér lóðina á Mikla-
túni án annars en óbeinnar sam-
vinnu við borgaryfírvöld — ella
myndi félagið fyrr eða síðar missa
húsnæðið úr höndum sér en það
gekk eftir.
Áður í afmælisgrein hef ég vikið
að því, að Svavar fómaði frægð og
frama með því að flytjast til íslands
og endurtek ég það ekki hér. Danir
gleymdu honum aldrei og sýndu
honum mikinn sóma og heiðraðu á
ýmsan hátt m.a. með sýningu í
Kunstnerforbundet í Kaupmanna-
höfn auk þess að bjóða honum að
útfæra stór verkefni í Danmörku.
Einnig buðu þeir honum í virtustu
listamannasamtök landsins „Grönn-
ingen", sem aðeins einn íslendingur
hefur verið í áður, Jón Stefánsson.
Þótti það jafnan mikill listviðburður
í Kaupmannahöfn, er Svavar tók
þátt í árlegum sýningum samtak-
anna á Charlottenborg, enda seldi
hann iðulega allt sem falt var.
Ógleymanleg verður mér sýning
Svavars og Ásgerðar Búadóttur í
Nicolai-kirkju í Kaupmannahöfn
sumarið 1984, en það er magnað-
asta sýning á vatnslita- og krítar-
myndum Svavars sem ég hef séð,
enda var hlaðið á hana lofi og salan
var eftir því.
Islendingar sýndu honum einnig
ýmsan sóma m.a. með því að halda
þijár sýningar í sölum listasafnsins
og var hann heiðurslistamaður
ríkisins hin síðari ár. En það má
vera skiljanlegt að hann hafnaði
eindregið áð gerast heiðursmeðlim-
ur FÍM, er honum var boðið það.
Það sem Svavar vissi alltaf og allir
sannir listamenn vita er, „að mál-
verk getur orðið fáranlegt sé það
meðtekið með nákvæmum, vísinda-
legum rökum — slíkt skyggir á
óræði yndislegrar mannlegrar tján-
ingar, upphafna náttúralega kennd.
Innri vitund og skynjanir geta verið
í fullkominni mótsögn við raun-
hæfar staðreyndir".
Með Svavari Guðnasyni er horf-
inn af sjónarsviðinu sá, er einna
fyrstur gerði sér grein fyrir því
hérlendis, að fullkomlega óhlutlægt
málverk gæti einnig tjáð djúpa
mannlega lifun, gleði, sársauka og
samkennd með náttúrunni og
síkvikulum grómögnuin hennar.
Bragi Ásgeirsson.
SVAVAR GUÐNASON
Morgunblaðið hefur fengið
leyfi Halldórs Laxness til að
birta grein hans um Svavar
Guðnason sjötugan 1979, og
fer hún hér á eftir. Útför
Svavars er gerð í dag.
Við skulum þykjast vera stödd
á Höfn í Homafírði.. Almanna-
skarð og Lónsfjöllin úr blágrýti
og gabbró loka bygðinni austan-
megin, en í norður gnæfír Vatna-
jökull með undirfellum sínum við
himin. Nesin og Nesjasveitin era
dregin í boga sólarmegin við jök-
ulinn; en dagleið í vestur hverfur
jökullinn útí bláinn, þar sem falla
um svarta sanda, í sjó fram, nokk-
ur illfærastu vatnsfoll sem um
getur.
Nesin, þessi kyrláta græna
sveit við Homafjarðarós virðist á
björtum degi hvfla í sjálfgleymi
undir himni sem ræður yfír blæ-
brigðum bjartra lita meiren ann-
arstaðar — ef ekki er þoka. Vatna-
jökull er háveldi þess skæra ljóss
sem auðkennir austanvert Suður-
landsundirlendi, og sú birta ræður
yfír þeim sem þar búa — aftur,
ef ekki er þoka.
í þessari sveit, Nesjum, er
grænkan á grasinu geingin í ein-
hverskonar samband við skærgul-
an lit sólar, ásamt bláma Óssins
og Þveitarinnar, sem mig minnir
þetta vatn heiti þama í miðri
sveitinni. En virði maður fyrir sér
litróf Svavars Guðnasonar verður
ekki betur séð en þar ráði samt
sem áður furðuleg blæbrigði af
rauðu, sem þó er ekki sérstakur
litur Homafjarðar. Þegar Svavar
Guðnason var spurður hvaðan alt
það rauða kæmi í myndum hans,
svaraði hann á dönsku, með radd-
blæ einsog undir dymbli, og einn-
ig er sérstakur fyrir Vatnajökul:
Mon ikke det er kærligheden.
Það er vissulega ekki einlægt
sólskin í málverki Svavars Guðna-
sonar, en allir sem sjá vilja, undr-
ast hvflík birta býr í litrófi hans,
kanski hinn hreini sannleiki lit-
anna, og sker sig oft úr sem nokk-
urskonar andstæða, næstum mót-
vægi, við list sýníngarfélaga hans,
vanalega útlendínga. Og út-
lendíngar segja stundum þegar
þeir sjá þennan litblæ Svavars
sem greinir sig frá öðram mynd-
um: þetta er birta íslands.
Ásgrímur Jónsson landslags-
meistari okkar rammaði góðu
heilli á leiðina til Hornafjarðar
snemma á ævi, meðan hann enn
festi á léreft sín, af rökvísi svefn-
geingils, bláma þess íslands sem
á heima í draumi sögunnar —
þeirri döggvamótt sem Jónas
Hallgrímsson yrkir um: Hægur
er dúr á daggamótt; og Hannes
Hafstein þegar hann kvað: Land
mitt, þú ert sem órættur draumur.
Andi listarinnar í persónu Ás-
gríms Jónssonar sveif ekki hjá án
vitnisburðar um sig í konúngsríki
Vatnajökuls. Úngir sveinar úr
sveit og kaupstað vissu ekki fyren
þá fór að lánga til að lifa sveitina
sína í þeirri birtu sem lýsti heim
Ásgríms. Sá sem hér les fyrir
kyntist §óram mönnum úr hérað-
inu sem iifðu undir töfrum gests-
ins. Þrír þeirra fóra útí heim og
breyttu lifí sínu í málverk. Sá
flórði varð að vísu kyr heima af
skyldurækni, en fór að mála sér
til hugarhægðar; og litróf
Ásgríms gests lýsti einnig honum
alla ævi síðan.'
Það eru ónýtar postulatölur að
hólfa listamenn niður eftir „stefn-
um“, einum á kostnað annars,
einsog títt er í krítíkinni. Sumir
boðberar hafa ekki vflað fyrir sér
að skera við trog alla list, og kalla
hana klessuverk, ef hún haslar
sér völl utan útsirklaðrar spegil-
myndar af náttúra. Ófáir áhorf-
endur gripu til sleggjudóma
'haustið 1945 þegar Svavar
Guðnason kom að utan í stríðslok
og festi upp myndir sínar á þiljum
gamla listamannaskálans við
Kirkjustræti. Þar kom fram stefíia
í málverki risin á endumýun
grandvallaratriða í skynjun hlut-
arins. Þessir nýu landvinníngar
báru oft í sér teingsl við tilraunir
listrænna sértrúarhópa sem fram
höfðu komið í Suðurevrópu, undir
ýmsum signatúram alt frá momi
aldarinnar, og vakið hroll og við-
bjóð hjá lærdóminum aungusíður
en almenníngi á þeim tíma. List
af þessu tæi mátti heita sein-
sprottinn gróður, og tók ekki við
sér að marki fyren nasistar vora
búnir að vera, og fór nú einsog
oftar þegar framvinda tekur kipp
í einhverri grein, þá beygir al-
menníngur sig fyrir henni og tek-
ur upp merki hennar orðalaust. í
Danmörku náðu tilraunir þessara
iistamanna sér á strik í einángrun
stríðsins. Hreyfínguna nefndu
danimir Cobra, og átti hún eftir
að verða sigursæl, og teingjast
öðram nýúngum Evrópu, óðar en
álfan laukst upp á nýaleik. Þá var
farið að gaumgæfa norræna land-
vinnínga í mjmdlist, og brautin
fyrir skandínavíska listamenn var
rudd suðrí Evrópu. Cobra var fyr-
en varði orðið heimsnafn í list og
jafnvel síðkomnir hópar sem ekki
höfðu verið til meðan Cobra var
í blóma sínum í Kaupmannahöfn
á stríðsáranum, þeir komu nú til
skjalanna og báðust inngaungu í
þennan danska hóp eftir fordæm-
inu: ailir vildu Lilju kveðið hafa.
Svavar Guðnason hafði verið einn
framherja í Cobra, og var nú kom-
inn í hóp sem talinn var í farar-
broddi meðal listamanna álfunn-
ar. í þessum upprunalega hóp, eða
réttara sagt grúppu, var einn
maður kominn úr hinu torsótta
ríki Vatnajökuls, einum ótilkvæm-
asta enda veraldar, og flutti með
sér furður af ókunnri birtu um
leið og sérkennilegt átak í sjálfum
uppdrættinum. Myndir hans
stúngu í stúf. Bæði lagði hann til
sérstakt litróf og myndsköpun
sem ekki var auðfundin annar-
staðar.
1979
Halldór Laxness