Morgunblaðið - 01.07.1988, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 1. JÚLÍ 1988
Kveðja til
Svavars Guðnasonar
Einhveiju lýkur hér, það kemur
aldrei aftur á ævi þinni, þegar svo
litríkur og nákominn vinur víkur
af þessu sviði sem Svavar. Og þó
stendur meira eftir slíkan mann en
flesta aðra til vitnis um hver hann
var, það dýrasta. Og það hefur
hann gefið þjóð sinni af ósáttfúsri
vandfýsni og stolti, og varð mörgum
um megn að skilja þær gjafir og
þiggja, lengi. Nú er engum vorkunn
að vita hve mikilvægur Svavar hef-
ur verið þjóð sinni, list samtímans,
list; og verður áfram fordæmi ann-
arra listamanna til að stæla þá í
vægðarlausum kröfum til sjálfra
sín, að láta aldrei tælast af lq'assi
skammærra stjómvalda og gylli-
boðum, né láta toga sig til að una
við atlot þeirra í skytningi og
skvaldri eða upphafningu í hirðsöl-
um og stássstofuværð. Enginn
listamaður er til sölu.
Persónuleiki Svavars var svo
margþættur og sterkur hans svip-
ur, svipbrigðin, fasið, ræða hans
og málfar að hann hlýtur æ að
verða vinum sínum ljóslifandi með-
an minni endist. Slíkur maður verð-
ur seint kvaddur. Að ferðalokum
vaknar svo margt sem ekki verður
fært á blað í skyndingu. Allt sem
hann gerði bar svo sterkan og frum-
legan svip að þekkist ætíð frá verk-
um annarra manna. Og kannski er
hann sá málari kenndur við CO-
BRA-hreyfinguna heimsfrægu sem
sízt þurfti að skreyta sig slíku
sæmdarheiti heldur þvert á móti
stækkar hann nafnið COBRA með
list sinni; og er grunur minn sá að
áhrif hans hafí orðið örlagavaldur
hinum dönsku félögum hans sem
hófu þá hreyfíngu til vegs og virð-
ingar, síðar í samtaki með hollenzk-
um og belgískum listamönnum. Að
mínu viti gnæfa hæzt í þeim flokki
Svavar, vinur hans Asger Jom og
Alechinsky. Tveir síðamefndu hlutu
heimsfrægð sem Svavari bar, ekki
síður, ef ekki ennþá framar.
En Svavar kom heim sigri krýnd-
ur sem einn höfuðsmiður í nútíma-
málverki á Norðurlöndum, og starf-
aði hér við hylli fárra sem vissu af
afburðum hans, en fálæti og óvirð-
ingu ráðamanna flestra sem einsog
fyrri daginn kusu að dilla lítil-
þægum viðhlæjendum sínum og
húskörlum og hygla þeim fyrir
þægðarvilja, upphefja sem listmær-
inga þjóna sína sem bjóða almælt
tíðindi, og halda þvl áfram í lengstu
lög.
Nú er þessi kempa fallin fyrir
þeim vopnum sem vinna á okkur
öllum að lokum. Hann fylgdi sann-
færingu sinni hvað sem kostaði, og
svalt á köflum heilu hungri. Hann
tók engin sannindi óprófuð. Ólgandi
geð byltist í myndum hans virkjað
af skarpri hugsun og myndrænum
hyggindum. Skapsmunimir nýtast
vegna þess að saman fór hugvit og
skjmsemi að ætla sér af og ramm-
binda verk sitt rími og formstuðlum
og hljómspenna liti í miklar kviður
sem hann kallaði sjálfur um sinn
fúgur, og hafði um samningu
mynda sinna orðið að fansa úr
heimasveit sinni Homafirði, og var
haft um að binda bagga í lestarferð-
um svo ekki haggaðist. Hann naut
líka skaftfellskrar kynfylgju. Þar
var fágætt mannlíf ræktað milli
stríðra straumvatna á gróðurtung-
um undir bragandi skildi Vatnajök-
uls, og hafnlausir sandar mættu
opnu hafi. Og skapaði alþjóðlega
list sem ber ætíð mark síns ætt-
lands hvar sem á er litið, í hinum
voldugu karlmannlegu olíumálverk-
um, sem og í undurfínum svifléttum
vatnslitamyndum með óáþreifanleik
ljóðsins, eða krítarmyndunum sem
vitna um hversu fjölhæfur Svavar
var og mikið skáld í verki sínu og
margþætt. Það hefur þurft mikið
afl til að spenna saman andstæð-
umar í svo stóru og djúpu geði:
stríða lund sem aldrei sló af með
viðkvæmninni, sem hinn stolti dylur
í dagfari sínu, en leynist ekki í list
hans þar sem hið blíða og milda
vex í skjóli við fyssandi flúðimar
og máttarspil í hjálmaböndum eða
hamrakrikum.
Maður einsog Svavar verður aldr-
ei kvaddur. Hann heldur áfram að
örva þá sem áttu hann að vini og
brýna; vekja hugina og gleðja sjón
og ögra með list sinni.
Mesta gæfa þess sem býr við
háska listamannsins er að eiga sér
góðan förunaut. Hugur allra vina
Svavars leitar til Ástu Eiríksdóttur
sem deildi lífi með Svavari og skildi
það og virti sem aðrir sáu ekki.
Stóð með Svavari á hveiju sem
gekk.
Nei maður einsog Svavar verður
ekki kvaddur ...
Thor Vilhjálmsson
Svavar Guðnason var fæddur 18.
nóvember 1909 á Höfn í Homa-
firði, einn fjögurra bama hjónanna
Ólafar Þórðardóttur og Guðna Jóns-
sonar, verslunarmanns. Lauk Sam-
vinnuskóla 1929 og vann síðan við
þá vinnu, sem bauðst í Reykjavík.
Árið 1935 sigldi hann til Kaup-
mannahafnar til náms hjá Kræsten
Iversen við Listaháskólann. Gerði
þar stuttan stanz, þvf hefðbundin
módelvinna og steinrunnið skóla-
formið var honum lítt að skapi.
Honum tókst þó að sýna nokkur
verk á Kunstnemes Efterársudstill-
ing þetta sama ár. En hann bjó við
léttan mal í tómri þakkytru. Hitti
þá Skúla Þórðarson magister á
fömum vegi og gat hann greitt
götu Svavars og selt mynd, og
veitti ekki af, því hann varð að fara
á sjúkrahús vegna vannæringar,
þótt dvölin yrði skömm. Leit hann
ævinlega á Skúla sem lífgjafa sinn
síðan.
Næstu ár voru erfið, en hann tók
þátt í samsýningum og kynntist
dönskum málurum, _sem síðar urðu
fremstir í flokki. Árið 1938 fær
hann loks íslenzkan styrk og fer til
Parísar á skóla Femand Léger. Var
þar í viku. Hitt var þó meira um
vert, að þar hitti hann aftur ýmsa
kunningja úr hópi danskra málara.
Árið 1939 kvænist Svavar Ástu
Eiríksdóttur, f. 28. jan. 1912, dótt-
ur hjónanna Marinar Sigurðardótt-
ur og Eiríks kaupmanns Sigfússon-
ar á Borgarfirði eystra. Sama ár
tók hann þátt í sýningu Skandinav-
eme, sem sýnd var árið eftir í
Stokkhólmi. Heimsstyrjöldin síðari
braust út í september og hemám
Danmerkur, sem fylgdi í kjölfarið,
gerbreytti högum manna. Sýning
var haldin í Bellavue árið 1941 í
geysistóru tjaldi og sýndi Svavar
með ýmsum kunnustu abstraktmál-
umm Dana og seldi nokkrar mynd-
ir. Sýningin var tengd þeim hópi
Iistamanna, sem stóðu að útgáfu
tímaritsins Helhesten og voru skoð-
anabræður hans og baráttufélagar.
Vá stríðsins þjappaði mönnum sam-
an og mótaði betur þær hugmynd-
ir, sem Cobra-menn Kynntu betur
síðar og leiddu til heimsfrægðar.
Að loknu stríði efndi Svavar til
sýningar í Listamannaskálanum
árið 1945. Viðtökur voru vinsam-
legar en þó blendnar. Mjög er mér
minnisstætt að heyra málara, sem
þá voru ungir, minnast sýningarinn-
ar. Þeir fóru þangað í marggang
og voru á eftir sem i leiðslu. Slík
var opinberunin.
Cobra-samtökin urðu til um þetta
leyti og fóru Asger Jom og Carl-
Henning Pedersen frá Danmörku,
Karel Appel frá Hollandi og Com-
eille frá Belgíu þar fremstir í flokki.
Svavar og Ásta snem heim í hús-
næðisleysið, sem hér var lengi eftir
stríð. Þar kom þó að þau fengu
inni á Grettisgötu, þar sem þau
bjuggu þar til þau fluttu í góða
íbúð, þar sem hæst ber í Háaleitinu
og útsýn er til allra átta.
Svavar var formaður Félags ís-
lenzkra myndlistarmanna og Is-
landsdeildar Norræna listbanda-
lagsins 1954—’58 og forseti Banda-
lags íslenzkra listamanna 1959—
61. Var í forsvari er Rómarsýningin
var haldin_ og þótti standa fast á
réttinum. Árið 1960 var stór sýning
á verkum hans í Kunstforeningen
í Kaupmannahöfn og svo síðar í
Listasafni íslands. Hann varð félagi
í Grönningen og sýndi 5 sinnum
með þeim, m.a. myndina stóru,
Veðrið, sem hann gerði að tilhlutan
Statens Kunstfond og nú er í Arósa-
háskóla. Hann var fulltrúi íslands
á Tvíæringnum í Feneyjum 1972.
Auk þess tók hann þátt í fleiri sam-
sýningum en ég hef tölu á. Sýning-
ar hans hér voru það kunnar og
töldust til slíkra tíðinda, að ég
tíunda þær ekki frekar. Þessi öld
er senn á enda mnnin, og vant að
vita hvemig málverk hennar íslenzk
verða metin. Ég er þó sannfærður
um, að verk Svavars verða meðal
þeirra sem lengst munu lifa.
Svavari kynntist ég 1962, en þó
öllu nánar nokkmm ámm síðar, er
ég settist þar að í Skeifunni sem
hann kallaði í Betrekkjarakoti. Fór-
um þá oft í gönguferðir um ná-
grennið um lágnættisbil að lokinni
vinnu. Fylgdist hann þá grannt með
veðri, skýjafari og var athugull svo
af bar. Á stundum var setzt á rök-
stóla. Svavar tók fram vindil, hand-
lék hann sem veiðimaður flugu-
stöng, skar endann með læknistil-
burðum og kveikti í. Bólstraský
hrönnuðust upp og stórfenglegur
sögumaður fór á kreik, og fór reyk-
urinn eftir stígandi frásagnarinnar.
Þegar hann kvaddi varð eftir ilmur
af vindlareyk og maríutásur hljóðn-
aðs hláturs. Hann var vinur í raun,
hjálpfús og vildi hag málara sem
mestan. í málverki annarra sá hann
oft feitara í stykkinu en efni stóðu
til, og er mér ekki gmnlaust um
að þar hafi velvild ráðið.
Svavar fylgdist grannt með veðri
í útvarpi og hvemig það samræmd-
ist horfum. Og víst var þessi ljóss-
ins maður birtunni háður, og hans
veður var ekki alltaf veður heims-
ins. Lærðir menn hafa greint mynd-
ir hans og stfl, séð áhrif birtu og
landslags á. bemskustöðvum. Mér
sýnist myndimar frekar vera veður-
fréttir úr huga dirfskufulls og djarf-
huga heimsmanns, þar sem gætni
og varúð sveitamannsins heldur öllu
í skefjum.
Ellin varð Svavari erfið. Alz-
heimer-veiki greip hann óblíðum
tökum, pensill féll úr hendi. Ljós
heimsins dvínaði, og laust eftir
Jónsmessuna sofnaði Svavar inn í
sóllaust sumarið. í stríðinu gerði
Svavar mynd sem heitir Jónsmessu-
draumur. Enginn þekkir annars
draum. Þó finnst mér ég sjá kvikan
mann lyfta grænum hatti stuttlega,
sveifla stafnum í kveðjuskyni og
ganga léttum skrefum upp himin-
bogann innan um öll þau ský, sem
finnast í veðurfræði, og hverfa á
vit þess jökuls, sem er uppljómaður
af þeim litum, sem aldrei sjást.
Ástu Eiríksdóttur og öðrum að-
standendum votta ég innilega sam-
úð mína og okkar málaranna í List-
málarafélaginu. Hún á ómældan
skerf í því lífsverki sem hér er skil-
að.
Einar Þorláksson
Svavar Guðnason þekkti ég frá
því ég man eftir mér.
Þau Ásta voru einna mestir au-
fúsugestir sem komu í Gljúfrastein,
stundum dvöldu þau nokkra daga.
Svavari var Mosfellsdalurinn kær,
þau bjuggu hér í litlum sumarbú-
stað árið eftir að þau komu frá
Danmörku. Fyrsti greiðinn af mörg-
um sem Svavar gerði mér, var að
mála dúkkurúmið mitt. Hvert ein-
asta gamlárskvöld eftir að við syst-
ur töldumst hæfar að taka þátt í
samkvæmislífi Mosfellssveitar
frammá nýársmorgun, var það
Svavar sem keyrði okkur ofanúr
heiðinni, á vit glaumsins. Bað okkur
að hringja í sig ef við lentum í vill-
um af einhveiju tagi. Ég man eftir
dögunum þegar ég flutti um tíma
inntil þeirra hjóna. Enginn var eins
góður við krakka og unglinga og
þau. Bömin mín voru svo lánsöm
öll að eignast vinina Svavar og
Ástu.
Það er dýrmætt að hafa fengið
að alast upp innanum myndir Svav-
ars Guðnasonar. í mínum huga eru
þær fallegri og stórkostlegri en allt
annað. Þær minna mig líka 'þá
daga þegar húsið heima virtist fullt
af óstýrilátum mönnum, Svavar og
pabbi að búa sig í göngu, þegar
þeir loksins fóru útúr dyrunum voru
þeir famir að karpa um hundinn.
Hvort hundurinn ætti að bera þenn-
an vettling eða hinn, ganga á und-
an eða á eftir, og þá hverjum? „0,
éttann sjálfur" sagði Svavar við
pabba þegar þeir örkuðu af stað.
Hundspottið í hina áttina, einsog
blátt strik á eftir kind.
Það datt í dúnalogn þegar þeir
vom famir. Eiginkonumar ómiss-
andi sigu niðrí sínhvem stólinn og
vörpuðu öndinni.
Vinátta Svavars og pabba var
djúp og sérkennileg. Þegar þeir
vom saman sýndu þeir á sér hliðar
sem aðrir kynntust ekki. Þar fóm
bestu vinir.
Svavari tengjast bestu minningar
okkar systra. Við Duna og bömin
mín sendum Ástu dýpstu samúðar-
kveðjur okkar.
Blessuð sé minning listamanns-
ins Svavars Guðnasonar.
Sigríður Halldórsdóttir
Skipsklukkan er úr
flaki Barry Castle
Fórst í ísafjarðardjúpi 1955
SKIPSKLUKKA sú er áhöfnin á Páli Helga ÍS fékk í veiðarfærin
fyrir skömmu á Kvíamiðum í mynni ísafjarðardjúps er úr breska
togaranum Barry Castle. Togarinn fórst á þessum slóðum þann
1. nóvember 1955 og með honum fimm menn.
Skipsklukka þessi ber að vísu keyptu útgerðaraðilar í Grimsby
stafina H.M.T. Grayling og liggur
ofurlítil saga á bakvið það. H.M.T.
Grayling var smíðað fyrir breska
flotann árið 1942 sem lítið flutn-
ingaskip. Ekki er vitað til að það
hafi nokkm sinni komið til ís-
lands. Eftir seinni heimstryjöldina
skipið, breyttu því í togara og
gáfu því nafnið Barry Castle. Hins-
vegar fylgdi skipsklukkan skipinu
áfram og var ekki skipt um nafn
á henni.
Morgunblaðið greindi frá því á
sínum tíma er Barry Castle fórst
og grípum við hér niður í frásögn
blaðsins 2. nóvember 1955:
„Breski togarinn Barry Castle
frá Grimsby sökk um hádegisbilið
í gær í mynni Isafjarðardjúps og
fómst þar með honum fímm menn
af áhöfti togarans en 14 var bjarg-
að af nærstöddum breskum togur-
um. Mjög slæmt veður var og illt
í sjóinn, og hríð þegar sjóslys þetta
varð.“
I Morgunblaðinu er síðan greint
ítarlega frá aðdraganda slyssins.
Barry Castle mun hafa sent út
Skipsklukkan úr Barry Castle
ber stafina H.M.T. Grayling.
kall kvöldið áður um að leki væri
kominn að skipinu. Vom nærstödd
skip beðin um að halda sig í nám-
unda við skipið. Er nær dró mið-
nætti var lekinn orðinn það mikill
að skipveijar réðu ekki við hann.
Var togarinn Princess Elisabeth
beðinn um aðstoð. Var þá svo mik-
ill sjór kominn í vélarrúm Barry
Castle að stöðva varð vélarnar.
Princess Elisabeth kom dráttarvír-
um yfír í Bairy Castle og var hald-
ið áleiðis til ísafjarðar. Ferðin sótt-
ist seint og tvisvar slitnuðu víram-
ir. Rétt fyrir hádegið skutu skip-
veijar á Barry Castle síðan upp
flugeldum til merkis um að björgun
skipsins væri ekki möguleg. Hægði
þá dráttarskipið ferðina og skipti
engum togum, Barry Castle sökk
á augabragði.
Um leið og skipið sökk renndu
togaramir Viviana og Stafnes að
síðu þess og tókst 10 skipveijum
að komast yfir í Viviana. Tveimur
að auki tókst að komast um borð
í togarann Cape Portland sem bar
að á sama augnablikinu en fímm
skipveijanna tókst ekki að bjarga.
Sem fyrr segir fékk áhöfnin á
Páli Helga ÍS skipsklukkuna í veið-
arfærin og segir áhöfnin að á þess-
um slóðum sjáist móta fyrir þúst
á um 60 faðma dýpi sem sennilega
er flakið af Barry Castle.