Morgunblaðið - 30.10.1988, Blaðsíða 22

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. OKTÓBER 1988
4í
Aðilar vinnumarkaðarins
verða að bera ábyrgð á þeim
samningum sem þeir géra
Ólafllíspjörnsson Morgunblaðið/Bjami
Rœtt við Ólaf
Björnsson
prófessor
um
kreppuástand
fyrr og nú
Auglýsingar um
nauðungaruppboð og
gjaldþrotaskipti sýna svo ekki
verður um villst að það eru
erfiðir tímar hjá mörgu fólki í
dag. Eldra fólk hristir höfuðið
yfír þessu ástandi og kennir um
sóunarstefiiu. Sumir ganga svo
langt að líkja
efiiahagsástandinu við það
ástand sem skapaðist á Qórða
áratug þessarar aldar og kennt
er við heimskreppuna. En
miðað við lýsingar fólks á lífinu
á kreppuárunum þá virðist þó
langur vegur frá að
almenningur búi við jafii kröpp
kjör og þá gerðist. En er
eitthvað sameiginlegt með
þessum tveimur tímabilum og
þá hvað? Með þessar
spumingar í huga gekk ég á
fund Ólafs Björnssonar
prófessors. Ólafúr var við
hagfræðinám í
Kaupmannahöfii á
kreppuárunum og kom hingað
heim til starfa að loknu námi
árið 1938, í lok kreppunnar.
Allar götur síðan hefúr hann
fylgst grannt með íslensku
efnahagslífi.
Olafur Bjömsson
er fæddur að
Hjarðarholti í
Dölum árið 1912,
sonur hjónanna
séra Bjöms Stef-
ánssonar og konu hans Guðrúnar
Ólafsdóttur. Afi Ólafs, séra Ólafur
Ólafsson var þá prestur í Hjarðar-
holti og hélt þar alþýðuskóla sem
faðir Óíafs Bjömssonar kenndi við
um tíma. Séra Bjöm flutti með
konu sína og Ólaf son sinn á fyrsta
ári að Görðum á Alftanesi þar sem
hann var aðstoðar prestur hjá séra
Jens Pálssyni um tíma. Seinna varð
hann prestur að Bergsstöðum í
Svartárdal og þar missti hann konu
sína frá fjórum ungum bömum.
Ólafur, elsti sonurinn var þá sex
ára. Eftir móðurmissinn var Ólafur
sendur um tíma að Hjarðarholti til
afa síns og ömmu og var þar í
u.þ.b. eitt ár en þá fór hann aftur
til föður síns sem nokkru seinna
varð prestur að Auðkúlu í Svína-
vatnshreppi þar sem hann þjónaði
í þijátíu ár. Hjá föður sínum ólst
Ólafur upp þar til hann fór í
Menntaskólann á Akureyri haustið
1927.
„Ég las fimmta bekk að sumri
til og tók stúdentspróf vorið 1931,
rétt um það bil sem kreppunnar fór
að gæta hér á landi,“ sagði Ólafur
í samtali við blaðamann Morgun-
blaðsins. „Upphaf heimskreppunn-
ar hefur alltaf verið talið verðbréfa-
hmnið í Washington haustið 1929.
Árið 1931 fór að bera á atvinnu-
leysi og verðfall varð á afurðum
hér á landi . Einkenni kreppunnar
komu ekki fram hér fyrr vegna
framkvæmdanna í kringum alþing-
ishátíðina, sem að vísu þýddu halla
á fjárlögum. Veturinn 1931 til 1932
var ég innritaður í lagadeildina og
sótti tíma fram yfir áramót. Þá
afréð ég að hætta þó ekkert hefði
ég á móti lögfræðinni, hún lá sæmi-
lega fyrir mér. Haustið sem ég kom
suður þá var gerð könnun á hve
þjóðfélagið hefði þörf fyrir marga
úr hverri grein sem kennd var þá
við Háskóla íslands. Inn í lagadeild-
ina innrituðust þetta haust 17 en
samkvæmt könnunni var þörf fyrir
þijá til fjóra lögfræðinga úr þessum
hóp. Svona var þetta í hinum deild-
unum líka, nema í guðfræðideild-
inni. Ég fékk háa einkunn á stúd-
entssprófi en sótti ekki um styrk
það ár. Árið eftir fékk ég náms-
styrk frá íslenska ríkinu og fór
haustið 1932 til Kaupmannahafnar
til hagfræðináms. Námi mínu lauk
ég vorið 1938. Þann tíma sem ég
var í Danmörku þá vann ég ekki
með námi nema lítilsháttar tvö
síðustu árin. Þá útvegaði danskur
skólafélagi minn mér vinnu á veit-
ingahúsi. Á þessum veitingastað
var leirtauið þvegið upp í vélum og
mitt starf var að setja í vélarnar
og taka úr þeim aftur. Þarna unnu
fleiri stúdentar og fyrir vinnu okkar
fengum við fullt fæði. Fyrstu árin
bjó ég hjá dönskum hjónum og
borðaði hjá þeim en síðustu tvö
árin og hálft ár til viðbótar var ég
á dönskum stúdentagarði. Flestir
stúdentar voru þá einhleypir. Ég
man aðeins þijú dæmi þess að
íslenskir stúdentar sem þá voru úti
í Kaupmannahöfn við nám festu ráð
sitt og stofnuðu heimili. í öllum til-
vikum höfðu eiginkonurnar þá
vinnu.
þennsla og ofljárfesting olli
m.a. kreppunni
Það var að mörgu leyti lær-
dómsríkt að vera við hagfræðinám
á tímum heimskreppunnar. Menn
hafa raunar deilt um það fram á
þennan dag hver hafi verið orsök
þessarar kreppu. Á árunum 1924
til 1929 var mikill uppgangur og
þennsla og mikið fjárfest. Það sýndi
sig hins vegar að þær fjárfestingar
voru ekki arðbærar og hrunið kom.
Það er ekki fráleitt að bera ástand-
ið þá saman við það sem hefur ver-
ið að gerast hér nú að undanförnu.
Heimskreppa af þeirri stærðargr-
áðu sem varð á fjórða áratugnum
myndi nú varla geta. hugsast. Þegar
mikið verðfall varð í Bandaríkjunum
á verðbréfamarkaðinum fyrir um
tveimur árum þá óttuðust sumir að
sagan frá 1929 kynni að endurtaka
sig. Það varð þó ekki, þó nokkurs
samdráttar gætti í iðnaðarlöndum.
Nú vita menn það miklu meira um
þessa hluti en menn vissu á fjórða
áratugnum að ég held að ekki sé
hætta á að heimskreppa endurtaki
sig.
Það voru talin einhver stærstu
mistökin í Bandaríkjunum að búið
var að offjárfesta það mikið að
hlutabréf í stærstu fyrirtækjunum
hlutu að falla í verði því arðurinn
var minni en svo að hann gæti stað-
ið undir því hlutabréfaverði sem þá
var. Þá átti að ráða fullkomið frelsi
á peningamarkaðinum og stefna
Seðlabankans í Bandaríkjunum var
sú að halda algerlega að sér hönd-
um. Af þessu leiddi svo að sumir
bankar gátu ekki staðið í skilum
og urðu að loka og það leiddi svo
aftur til að enn aðrir þurftu að loka
og svo koll af kolli. Seðlabankinn
hélt að sér höndum af því að menn
töldu að ella gæti farið svo að verð-
bólga næði sér á strik. Nú kom
hins vegar Seðlabankinn til sögunn-
ar í Bandaríkjunum þegar verðfallið
varð fyrir ekki ýkja löngu og þar
með tókst að koma í veg fyrir
víxlverkanir og verulegan samdrátt.
I Bandaríkjunum ríkti á þriðja ára-
tugnum mikill ótti við verðbólguna.
Þá var gullfótarregla ríkjandi í
bönkum. Þess vegna stjómaði gull-
forði Seðlabankans því hversu mik-
ið hann mátti lána. Þær takmarkan-
ir sem gullfóturinn setti áður fyrr,
þær em ekki lengur fyrir hendi,
hvergi nokkurs staðar. Það er ekki
vafi á að gullfótarreglurnar hóm-
luðu mjög gegn því að bankamir
gætu aukið útlán sín. Farið var að
slaka á gullfótarreglunum í Banda-
ríkjunum í forsetatíð Roosevelts og
nú em þær úr sögunni. Bretar hurfu
frá gullfótarreglunni í byijun krepp-
unnar. í Danmörku vom bankar
leystir frá gullfótarreglunni í byijun
fyrra stríðs en gullfóturinn var end-
urreistur þar nokkm eftir lok fyrri
heimsstyijaldar en Danir hurfu þó
frá honum aftur seinna. Hér á landi
starfaði íslandsbanki á gullfæti, en
horfið var frá gullfótarreglunni árið
1914
Aðalerfiðleikarnir að koma
vörunni á markað
í góðærinu 1986 og 1987 var
fjárfest meira en grundvöllur var
fyrir. Þessi mikla fjárfesting hefur
leitt til hækkunar vaxta. Það hefði
útaf fyrir sig getað gengið ef áfram-
hald hefði verið á góðærinu. Það
fór á annan veg og þess vegna lenda
mörg þau fyrirtæki sem lagt hafa
í miklar fjárfestingar í kröggum.
Auk þess varð verðfall á sjávaraf-
urðunum. Það hefur þó oft orðið
meira og víðtækara t.d. árin 1967
og 1968. Á kreppuárunum varð
ekki svo mikið verðfall á útflutn-
ingsvömm okkar, aðalerfiðleikarnir
vom þeir að koma vömnum á mark-
að. Átvinnuleysi og kreppa var í
öðmm löndum og því var mætt þar
m.a. með því að draga úr innflutn-
ingi en efla innlenda framleiðslu.
Spánarstríðið var líka mikið áfall
fyrir íslendinga því þar var aðal
saltfiskmarkaðurinn okkar. Hann
fór þá niður í nær því ekki neitt.
Það sem hjálpaði og vóg á móti
þessu vom síldveiðarnar og hátt
verð á þeim afurðum. Atvinnuleysi
hér í Reykjavík varð þó tilfínnan-
legt þar til stríðið byijaði. í Dan-
mörku var líka gífurlegt atvinnu-
leysi. Þegar maður gekk eftir Strik-
inu í Kaupmannahöfn þá var röðin
frá Kóngsins Nýjatorgi og uppá
Ráðhúspláss af mönnum sem
seldu„De arbejdedslöses blad“. Það
var náttúrlega ekki annað en dul-
búið betl. Það kom fyrir að maður
stakk að þessum mönnum aur en
sjaldnast hirti maður blöðin.
Islenskir stúdentar í Kaup-
mannahöfn vom þá talsvert mikið
til vinstri í stjómmálum en því var
öfugt farið meðal stúdenta á ís-
landi. Mér hefur verið sagt að einu
sinni þegar boðið var fram í emb-
ætti umsjónarmanns Háskóla ís-
lands þá var sjálfstæðismanni stillt
upp og á bak við hann stóðu menn
úr öllum stjómmálaflokkum. Jafn-
vel kommúnistamir kusu hann,
fannst betra að fá sjálfstæðismann
en nasista. En nasistamir unnu
kosninguna gegn öllum hinum
flokkunum sameinuðum, svona
vom þeir sterkir hér. I Kaupmanna-
höfn vom kommúnistar hins vegar
öllu ráðandi í stjóm Félags íslenskra
stúdenta þar, seinni árin sem ég
var úti. Eitt sinn bauð Kristján
heitinn Eldjám sig fram, studdur
af allra flokka mönnum nema
kommúnistum, hann kolféll fyrir
manni kommúnista.
Svona voru
kaupgjaldsmálin þá
Ég lauk prófi í hagfræði vorið
1938 og þá fór ég beint heim. Ég
hafði tvisvar sinnum komið heim á
námsámnum, árið eftir að ég fór
og árið 1935. En maður fylgdist
1