Morgunblaðið - 30.10.1988, Blaðsíða 40

40
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. OKTÓBER 1988
4
GLUGGAÐ í BÁRÐARSÖGU OG LANDNÁMSSAGNIR
MIKAELS FRÁ EYRI
Yættimar í Snæfellsjökli
og Bárður Snæfellsás
Ýmsar kynjasögnr eru til um Snæfellsjökul og
mun því vera haldið fram af spekingnm á Indlandi
að þar sé rammasta orkustöð jarðar og streymi
frá henni voldug magnan. Þannig er jökullinn
raunverulega nafli veraldar, ef þetta er rétt.
Allt frá landnámstíð hefur alls kyns hjátrú tengst
Snæfellsjökli og foramenn lögðu átrúnað á vætti
sem þar voru sagðir ríkja og þóttu duga vel til
áheita ef í harðbakkann sló. Hinar nýstárlegu
Snæfellsáshátíðir, þar sem fólk veður eld og eflir
seið, era ef til vill eins konar trúarvakning í
svipuðum anda þó hátíðargestir hafi reyndar
fleiri guðum að gegna.

Þeir sjá þá fjall eitt mikit ok lukt allt
sjá þá „ ____ .....
ofan meö joklum. Þat kölluðu þeir Snjó-
/*//... 44
Ljósmynd/Rafn HafnQörð
Eg rakst fyrir skömmu á
allsérstæða frásögn ætt-
aða frá Kína um for-
sögulegt landnám ís-
lands þar sem Qallað er
um Snæfellsjökul og hið kyngi-
magnaða náttúruafl sem frá honum
geislar. Aður en kemur að
kinversku frásögninni er þó rétt að
skoða íslenskar heimildir.
Bárður Dumbsson
í Bárðar sögu Snæfellsáss segir
frá landnámi Bárðar Dumbssonar
sem átti ættir að rekja til trölla.
Bárði var farið líkt og mörgum
iandnámsmanna að hann vildi ekki
lifa undir ánauðaroki Haraldar lúfu
Noregskonungs og réð því af að
halda til íslands. Þannig segir frá
landnámi hans i Bárðar sögu Snæ-
fellsáss (íslendingasagnaútgáfunni
sem Guðni Jónsson bjó til prentun-
ar).
„En þeir nafnar váru burtu bún-
ir, létu þeir í haf ok höfðu harða
útivist ok váru í sjó hálft hundrað
dægra ok kómu sunnan at iandinu
ok heldur vestarliga. Þeir sjá þá
flall eitt mikit ok lukt allt ofan með
jöklum. Þat kölluðu þeir Snjófell,
en nesit kölluðu þeir Snjófellsnes."
„Bárðr Dumbsson lagði sínu skipi
inn í lón, þat sunnan gengr í nesit
ok þeir kölluðu Djúpalón. Þar gekk
Bárður á land ok hans menn, ok
er þeir kómu í gjárskúta einn stór-
an, þá blótuðu þeir til heilla sér.
Þat heitir nú Tröllakirkja . . .
Síðan fóru þeir at kanna lönd,
og er Bárður kom á víknes eitt, þá
bað Kneif anbátt, at Bárðr skyldi
gefa henni nesit, ok svá gerði hann,
ok er þat nú kallat Kneifames.
Þá fann Bárðr helli stóran, ok
þar dvöldu þeir um hríð. Þar þótti
þeim svara öllu því, er þeir mæltu,
því at dvergmál kvað fast í hellin-
um. Hann kölluðu þeir Sönghelli
ok gerðu þar öll ráð sín, ok 'helzt
þat alla stund síðan, meðan Bárðr
lifði.“
Jólagleðin í Hundahelli
Bárður var fremur tröll en
mennskur maður, svakafenginn er
hann reiddist og stóð þursunum
jafnvel stuggur af honum. í sög-
unni segir frá viðskiptum hans við
tröllin og er þar að finna þessa frá-
sögn:
„í þann tíma var Hít tröllkona
uppi ok byggði Hundahelli í þeim
dal er síðar var kallaðr Hítardalr.
Hít setti þá jólaveizlu sterka. Hon
bauð þar fyrstum Bárði Snæfellsás,
ok fór Gestr með honum, sonur
hans, ok Þorkell skinnvefja. Þangat
var ok boðit Guðrúnu knappekkju
ok Kálfi, syni hennar. Þangat var
ok boðit Surt af Hellisfitjum og
Jóru ór Jórukleif. Sá þurs var þang-
at boðinn, er Kolbjöm hét. Hann
byggði þann helli, er stendr í
Breiðadalsbotnum, en þat er í fram-
anverðum Hrútafjarðardal, þar sem
grynnir dalinn vestr undir Slétta-
felli. Kolbimi fylgdu þeir Gapi ok
Gljúfra-Geirr, er heima átti á Háva-
gnúpi í Gnúpsdal, Glámur ok Ámr
ór Miðfjarðamesbjörgum. Þar var
ok Guðiaugr ór Guðlaugshöfða.
Svá var sætum skipat í Hunda-
helli, at innar um þvert á miðjum
bekk sat Guðrún knappekkja. Á
aðra hönd henni sat Jóra ór Jóru-
kleif Egilsdóttir, en á aðra hönd
henni sat Helga Bárðardóttir, en
eigi vára þá fleiri. En Hít gekk um
beina. í öndvegi sat Bárðr Snæfells-
ás, en útar frá Guðlaugr ór Guð-
laugshöfða, en innar frá Gestr
Bárðarson, þá Kálfr og Þorkell
skinnveíja. Gegnt Bárði sat Surtr
af Fitjum, en innar frá honum sat
Kolbjöm ór Breiðdal, þá Glámur og
Ámur, en útar í frá Geirr og Gapi.
Vára þá borð upp tekin ok matr
á borinn heldr stórkostligr. Drykkja
var þar mjök óstjómlig, svá at allir
urðu þar ginntir.
En er máltíð var úti, spurðu þurs-
ar ok Hít, hvat Bárðr vildi til gam-
ans hafa, kváðu hann þar skyldu
hýbýlum ráða. Bárður bað þá fara
til skinnaleiks.
Stóðu þeir þá upp Bárðr ok
Surtr, Kolbjöm, Guðlaugr ok
Gljúfra-Geirr ok höfðu homskinna-
leik. Var þá ekki svá lítit um þá.
Þó var það auðsét, at Bárðr var
sterkastur, þó at hann væri gam-
all. Bjamfeld einn stóran höfðu
þeir fyrir skinn ok vöfðu hann sam-
an ok köstuðu honum á milli sín
fjórir, en einn var úti, ok skyldi sá
ná. Ekki var gott at vera fyrir
hrandningum þeirra. Flestir stóðu
upp í bekkjum nema Gestr, hann
sat kyrr í rúmi sínu.
En þá Kolbjöm var úti, ætlaði
hann at ná skinni fyrir Bárði og
hljóp at heldur snarliga. En er Gestr
sá þat, skaut hann fætinum fyrir
Kolbjöm, svá at þursinn hraut þeg-
ar út á bergit svá hart, at brotnaði
í honum nefit. Fell þá blóð um hann
allan. Varð þá upphlaup og hrunn-
ingar heldr sterkligar. Vildi Kol-
bjöm hefna sín á Gesti.
Bárðr segir, at þat skal engum
duga at gera nökkurt ómak í her-
bergjum Hítar, vinkonu sinnar, —
„þar sem hon hefir boðit oss með
kærleikum."
Varð nú svá at vera sem Bárðr
vildi, en þá undi Kolbjöm illa við,
er hann gat eigi hefnt sín...“
Þursinn Kolbjöm var síðar drep-
inn í miklum tröllaslag er hann
reyndi að koma fram hefndum. Um
Bárð er það hins vegar sagt að
hann hafi um síðir gerst fráhverfur
mannfélaginu og svo forn í skapi
að hann undi sér ekki nema með
tröllum. Svo segir í Bárðar sögu:
„Eftir þetta hvarf Bárðr í burtu
með allt búferli sitt, ok þykir mönn-
um sem hann muni í jöklana horfít
hafa ok byggt þar stóran helli, því
at þat var meir ætt hans at vera í
stórum hellum en húsum, því at
hann fæddist upp með Dofra í
Dofrafjöllum. Var hann tröllum ok
líkari at afli ok vexti en mennskum
mönnum, ok var því lengt nafn
hans og kallaðr Bárðr Sjófellsáss,
því at þeir trúðu á hann náliga þar
um nesit og höfðu hann fyrir heit-
guð sinn. Varð hann ok mörgum
in mesta bjargvættr.“
Sérstæð ættarsaga
í bréfi sem maður fæddur á Ind-
landi á dögum Breska heimsveldis-
ins, Miehael Eyre, ritaði fyrir rúm-
lega hálfri öld er að finna kínversk-
ar sagnir um máttuga vætti í Snæ-
fellsjökli. Bréfið var prentað í Rauð-
skinnu, þjóðsagnasafni Jóns Thor-
arensens. Það er dagsett 4. maí
1921 og var sent til Ásgeirs Sig-
urðssonar aðalræðismanns Breta á
íslandi. Bréfið fékk Jón í hendur
frá Einari Jónssyni myndhöggvara
en sonur Ásgeirs, Haraldur Á. Sig-
urðsson, veitti leyfi til birtingar
þess.
En hver var Michael Eyre og
hvaðan hafði hann þekkingu sína á
Snæfellsjökli og landnámi trölla á
íslandi? Hann kom aldrei til íslands
en ætt hans tengist íslandi með
sérstæðum hætti, og er sú saga svo
sérstæð að ástæða er til að leyfa
henni að fljóta hér með. Michael
Eyre kynnir sig þannig í bréfínu:
Ég er kominn af íslenskri hefðar-
konu, sem sjóræningjar frá Algier
tóku á íslandi og höfðu brott með
sér í lok 17. aldar. Saga sú sem
varðveist hefír í ætt minni, er á þá
leið, að breskur liðsforingi hafi
bjargað stúlku þessari, þegar hún
hafði verið 19 ár í ánauð, kvongast
henni og átt við henni einn son
bama. Skömmu eftir að drengurinn
fæddist, dó faðir hans, og ól hún
sjálf son sinn upp í Englandi. Þegar
hann var orðinn fulltíða maður og
hún fann dauðann nálgast, bað hún
hann að flytja jarðneskar leifar
sínar heim til íslands og jarða þær
í kirkjugarði æskustöðva hennar.
Hann lét uppfylla ósk hennar, en
mörg ár liðu áður en hann gæti
efnt loforð sitt. Hann dvaldist þá
nokkum tíma á íslandi og ritaði þá
á íslensku sögu eða öllu heldur
rímur, er hann kallaði „Þórannar-
ljóð“, því að Þórann hafði móðir
hans heitið ... Hann hvarf síðan
til Englands og kvæntist þar, og
slitnuðu þá öll tengsl ættar minnar
við ísland.
Um 1745, skömmu eftir að Stu-
artamir gerðu síðustu tilraunina til
þess að komast aftur til valda í
Stóra-Bretlandi, gerði sonur hans,
að nafni „Þorstan", enska þýðingu
í lausu máli af rímum þessum og
kallaði „Fögru stúlkuna frá Eyre“
(Eyri). Auðvitað get ég ekki
ábyrgst, að saga þessi sé sönn að
öðra en því, að forfaðir okkar bjarg-
aði íslensku stúlkunni, og kvongað-
ist henni síðar.
En sögulega sannur og mjög
merkilegur eftirmáli við sögu þessa
er þó til, og hann er á þessa leið:
Þegar Exmouth lávarður skaut á
Algiersborg 27. ágúst 1816, þá var
afabróðir minn, „Thurstan Eyre“
sjóliðsforingi, á aðmíralsskipinu
„Queen Charlotte", sem búið var
110 fallbyssum ... Hann lagði sig
fram af lífi og sál í svaðilfor þess-
ari og vildi mynda landgönguflokk
til þess að ráðast á Algiersborg, en