Morgunblaðið - 30.10.1988, Blaðsíða 44

44
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. OKTÓBER 1988
Ofgnótt bakgrunnsgeislunar?
Vísindi
Sverrir Ólafsson
Það er talin áreiðanleg þekking
að einsleit og samátta geislun, sk.
bakgrunnsgeislun, fylli allt al-
heimsrúmið. Bakgrunnsgeislunin
eru leifar eldhnoðra frumspreng-
ingarinnar, sem markar upphaf
alheimsins. Frá frumsprenginu
hefur alheimurinn stöðugt verið
að þenjast út og með honum geisl-
un og efni, sem hafa þynnst og
kólnað.
Mælingar á undanförnum árum
hafa sýnt að bakgrunnsgeislunin
býr yfír eiginleikum sk. algeislun-
ar eða svarthlutargeislunar. Geisl-
un af þessari gerð er algeng, en
ýmsir heitir hlutir eins og glóandi
járn senda frá sér slíka geislun.
Ljósstyrkur algeislunar er mestur
við ákveðna bylgjulengd, sem er
háð hitastigi geislagjafans, en
fellur síðan á einkennandi með
lengri og styttri bylgjulengdum.
Hitastig bakgrunnsgeislunarinnar
er u.þ.b. 2,7 gráður yfír alkuli.
A undanfömum mánuðum hafa
miklar umræður átt sér stað á
meðal stjamfræðinga um hugsan-
leg frávik bakgrunnsgeislunarinn-
ar frá nákvæmum eiginleikum
algeislunar. Upphaf þessara um-
ræðna vom niðurstöður mælinga
sem framkvæmdar voru af
vísindamönnum frá Nagoya-
háskólanum í Japan og Kali-
fomíu-háskóla í Berkeley í upp-
hafí síðastliðins árs. Niðurstöð-
umar sýna all veruleg frávik bak-
grunnsgeislunar frá algeislun á
bylgjulengdarbilinu 400—700 /x
m. (míkrómetrar). Síðan hafa
hugmyndaríkir fræðimenn sett
fram mismunandi tilgátur til skýr-
ingar á fyrirbærinu.
Vísindamennirnir notuðu eld-
flaug til að senda helíumkældan
geislamæli í rúmlega 350 kíló-
metra hæð, sem er vel utan við
lofthjúp jarðarinnar. Gögn sem
mælitækin sentu til jarðar sýndu
að geislamagnið á mikrómetrabil-
inu var allt að því 10% meira en
við var að búast af 2,7 °K algeisl-
un. Með tilliti til nútíma mæli-
tækni eru þetta allveruleg frávik.
Ef niðurstöðurnar em réttar
standa vísindamenn frammi fyrir
því vandamáli áð skýra upphaf
viðbótargeislunarinnar sem er
mest á bylgjulengdarbilinu
400—700 iim. Ein tilgáta sem
1013 1015 1017 1019
TÍÐNI
Línuritið sýnir litróf algeislunar við mismunandi hitastig, 3 K,
300 K og 3xl04 K. Nýjustu mælingar bandarískra og japanskra
vísindamanna benda til þess að litróf bakgrunnsgeislunarinnar
sé ekki fullkomiö algeislunarlitróf.
stungið hefur verið upp á gerir
ráð fyrir því að snemma á æviske-
iði alheimsins hafí ljóseindir bak-
gmnnsgeislunarinnar víxlverkað
við rafeindir rafgass í rúminu á
milli vetrarbrautanna. Við þessa
víxlverkan hafa ljóseindirnar tekið
upp viðbótarorku sem hefur aflag-
Ofurveik, einsleit og samátta bakgrunns-
geislun umlykur jörðina og aðra hnetti
alheimsrúmsins. Geislunin eru menjar
eldhnoðra frumsprengingarinnar sem
alheimurinn myndaðist af. Robert Wilson
og Arno Penzias (til vinstri) voru fyrstir
til að mæla geislunina árið 1964, en
George Gamoz hafði sagt fyrir um til-
vist hennar árið 1950.
að algeislunarlitróf þeirra.
Onnur tilgáta ætlar að fýrstu
sprengistjömumar (supemovas)
sem spmngu hafí þyrlað efni út
í alheimsrúmið sem síðan hitnaði
fyrir tilstuðlan annarra nágranna-
stjama. Hitageislun efnisins hefur
bætst við bakgmnnsgeislunina,
nær eingöngu á míkrómetrabilinu.
Ekki em allir sammála um að
fyrirbæri af þessari gerð geti
skýrt frávik bakgmnnsgeislunar-
innar frá litrófí algeislunar. Cedric
G. Lacey og George B. Field hafa
reiknað út að rafgastilgátan skýri
ekki nema einn sjöhundraðasta
hluta af því fráviki sem vísinda-
mennimir frá Nagoya og Berkeley
mældu. Sprengjutilgátan kemst
nær takmarkinu, en hún getur
skýrt helminginn af mældu frá-
viki.
Mælingar á bakgmnnsgeislun-
inni em mjög flóknar og næmar
gegn allskyns ytri traflunum.
Nokkrir fræðimenn hafa því
stungið upp á því að niðurstöðurn-
ar hafi raskast vegna útblásturs
frá eldflauginni sem kom mæli-
tækjunum á loft eða af völdum
íss sem myndaðist á tækjunum
þegar þau ferðuðust í gegnum
andrúmsloftið.
Til þess að útiloka sem flesta
tmflandi þætti er nauðsynlegt að
endurtaka mælingarnar með mis-
munandi og bættum tækjum.
Undirbúningur slíkra mælinga er
nú í gangi, en á næsta ári ætla
japönsku og bandarísku vísinda-
mennimir að senda á loft gervi-
hnött sem þeir nefna „Cosmic
Background Explorer". Hlutverk
þessa gervihnattar er margþætt,
en honum er meðal annars ætlað
að staðfesta á óháðan hátt niður-
stöður fyrri mælinga.
Lönduðu síld o g
loðnu á Akranesi í
fyrsta sinn í haust
Akranesi.
FYRSTU bátarnir sem landa
síld og loðnu á Akranesi á þess-
ari vertíð komu til hafnar á
miðvikudaginn.
Það var Víkingur AK sem kom
með fyrstu loðnuna og var afli
hans 1.350 tonn eða fullfermi.
Gamalkunnugt skip úr flota Akur-
nesinga, Höfrungur II GK, kom
með fyrstu síldina frá Austfjarða-
miðum, um 130 tonn og var síldin
söltuð hjá HB og Co hf.
•Búast má við að þrjú skip veiði
síld fyrir HB og Co á þessari
vertíð. Þijú skip frá Akranesi
verða á loðnuveiðum í vetur. Tvö
þeirra, Höfmngur og Víkingur,
hafa nú þegar hafið veiðar en
Bjarni Olafsson mun hefja veiðar
á næstunni.
Afli togarana hefur verið mis-
jafn að undanförnu og afli hjá
smábátum verið tregur.
- JG
mnrrtrjnT jf
mwÉT:»
ötjrtiisr.- Sí .rr
Morgunblaðið/Jón Gunnlaugsson
Víkingur AK í Akraneshöfn að landa fyrsta loðnufarminum á þessari vertíð.