Morgunblaðið - 30.10.1988, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. OKTÓBER 1988
23
með blöðum og fékk bréf svo mað-
ur vissi hvemig ástandið var hér.
Það var erfitt þá að fá vinnu hér,
sem var sæmilega launuð. Ég hóf
störf í Landsbankanum og átti að
fá 250 krónur í laun á mánuði.
Nokkm seinna bauðst mér starf á
Hagstofunni og átti ég að fá þar
heldur betra kaup, 300 krónur á
mánuði. Ég vann því ekki í Lands-
bankanum nema nokkrar vikur.
þegar ég hafði ráðið mig á Hagstof-
una þá fór ég á fund Jóns Ámason-
ar formanns bankaráðs og sagði
upp. Hann sagðist skilja vel að
starfið á Hagstofunni væri líklega
meira við mitt hæfi. Ég sagði hon-
um að ég hefði ekki fengið það
kaup sum um hefði verið samið,
aðeins fengið 225 krónur á mánuði
í stað 250 króna. „Þetta mun vera
rétt hjá yður Ólafur," sagði Jón.
„En af því að þér erað nó að fara
gætuð þér ekki sætt yður við þetta?
Því þannig er að við eram nú að
ráða að bankanum lögfræðing og
við höfum hugsað okkur að borga
honum 225 krónur á mánuði." Það
varð úr að ég sætti mig við þetta.
Svona vora kaupgjaldsmálin þá.
Verkamannakaup var þá um 300
krónur á mánuði, en þess bera að
geta að það var frekar undanteko-
ing að verkamenn hefðu fasta vinnu
á þeim áram.
Atvinnuleysi var jafnvel meira í
Kaupmannahöfn en mér virtist það
vera hér þegar ég kom heim, þó
ástandið hér á landi á vetuma væri
slæmt. Innflutningshöftin vora hins
vegar miklu strangari hér en í Dan-
mörku. Hér fengust kannski ekki
rúsínur og sveskjur nema fyrir jólin
og svo mætti lengi telja. Galdeyris-
vandræðin áttu sök á þessu. í Dan-
mörku varð maður hins vegar ekk-
ert var við vöruskort. Við sem vor-
um í námi græddum frekar á krepp-
unni en hitt. Framan af kreppuár-
unum var geysiódýrt að Iifa í Kaup-
mannahöfn. Styrkurinn okkar, sem
þótti góður styrkur eftir því sem
þá gerðist, var 100 krónur danskar
á mánuði. Þá kostaði fæði fyrir einn
mann um 40 krónur á mánuði.
Þokkalegt herbergi fékkst fyrir 30
krónur, þjónusta og þvottar kostuðu
um 10 krónur og þá átti maður
eftir 20 krónur fyrir bjór og þess
háttar hvem mánuð. Þetta var því
sæmilegasta líf, en sfðustu árin fór
þó hækkandi verðlagið.
Allt breyttist er Bretarnir
komu
Það var ekki hægt að tala um
beinan skort á leiguhúsnæði á árun-
um fyrir stríð hér á landi. Eftir að
ég kom heim frá námi þá leigði ég
íbúð með tveimur systram mínum.
Ári seinna leigði ég mér tvö lítil
herbergi hjá heiðurshjónunum Sig-
uijóni Jónssyni, verslunarstjóra hjá
Geiri Zoega, og Guðfínnu konu
hans á Öldugötu. Þau vora af gamla
skólanum og hjá þeim bjó ég þar
til ég gifti mig fjóram áram seinna.
Á því tímabili byijuðu þessar miklu
verðhækkanir því þá fór fólk að
flykkjast í bæinn úr sveitunum til
þess að vinna í bretavinnunni. Hú-
saleigan hjá mér hækkaði hins veg-
ar ekki nema ég bryti uppá því
máli sjálfur. Þau Siguijón og Guð-
finna vora ekki innstillt á þessar
sífelldu verðhækkanir. Árið 1943
giffí ég mig Guðrúnu Aradóttur og
við eigum saman þijá syni. Þegar
við byijuðum að búa leigðum við
okkur íbúð á Hverfisgötunni. Ég
var þá hættur að vinna á Hagstof-
unni og orðinn dósent við Háskól-
ann. Aður hafði ég verið stunda-
kennari við Viðskiptaháskólann og
seinna Háskólann. Viðskiptaháskól-
inn var sameinaður lagadeildinni
og færður inn í Háskólann sumarið
1941 og varð ég dósent við hina
nýju deild. Ég varð prófessor árið
1948.
Það urðu miklar breytingar á
íslenskuefnahagslífi eftir að breska
setuliðið kom hingað. Þó verð
hækkaði á útflutningsvöram þá var
atvinnuleysi hér viðloðandi fram á
árið 1940 en þetta breyttist snar-
lega þegar bretar komu hingað. Þá
varð allt í einu skortur á vinnuafii
í stað atvinnuleysisins. Framboð á
vöram jókst hins vegar ekki að
sama marki. Bretar höfðu nóg með
sjálfa sig þó þeir reyndu að sjá
okkur fyrir nauðsynjum. Ég man
að fyrst þegar ég kom heim var
hægt að fá nóg af ágætum hús-
gögnum hér, en þáu vora dýr. En
þegar bretavinnan hófst þá fékk
fólk peninga og keypti öll hús-
gögnin en illa gekk að fylla í skörð-
in því erfitt var um flutninga á
stríðsáranum. Þetta breyttist svo
þegar Bandaríkjamenn komu. Við
hjónin áttum ekki í sérstökum vand-
ræðum með að útvega okkur hús-
gögn. En skömmu áður en við luk-
um við að byggja okkur hús hér
við Aragötu árið 1949, þá fóram
við til Danmerkur og þar keyptum
við okkur talsvert af húsgögnum
sem vora mun ódýrari en húsgögn
vora hér þá.
Nú myndi haftastefha koma
í bága við samninga
Laun háskólakennara vora á
áram áður hlutfallslega svipuð og
þau era í dag. Laun kennara hafa
síðustu tvö eða þijú árin hækkað
meira en laun annarra. Fyrir þann
tíma gátu þeir með nokkrum rökum
sýnt fram á að þeir væra á eftir
öðram. Misskipting auðs var á árun-
um fyrir stríð ekki meiri en gerist
nú að því er virðist. Það var erfitt
að græða peninga á kreppuáranum.
Efnahagsráðin sem gripið var til í
því skyni að rétta af þjóðarskútuna
vora helst í formi ýmiskonar hafta
og einnig var gengið fellt í lok
kreppuáranna. Þó að gengislækkun
hefði kannski gert útflutningsvörar
okkar samkeppnisfærari í verði þá
hafði það haft mun minna að segja
en myndi vera í dag. Aðalerfiðleikar
okkar voru þá að koma vöranum á
markað. Aðrar þjóðir beittu líka
innflutningshöftum á þessum tíma.
Þess vegna hefðum við bara fengið
minna fyrir það sem við gátum selt
en ekki selt meira fyrir vikið. Á
kreppuáranum var reynt að gera
sjálfsþurftarbúskapinn sem mestan.
Þá var ekkert sagt hér við höftum
á innflutningi því þannig var það
allt í kringum okkur. Núna er varla
til sá stjómmálamaður sem stingi
uppá haftastefnu, hvar í flokki sem
menn standa. Nú myndu slíkar að-
gerðir koma í bága við þá samninga
sem við höfúm gert við aðrar þjóð-
ir. Spumingin er miklu freifiur um
verðið á innfluttu vöranni. Aðgerðir
eins og að lækka bfla eins og gert
var hér fyrir tveimur eða þremur
áram era því eðlilega mjög umdeild-
ar. Þetta var þó gert m.a. fyrir for-
göngu verkalýðsfélaganna af þvi
að bflar vora stór þáttur í vísi-
tölunni. Það er ekki vafi á því að
þessi mikli bílainnflutningur á tals-
verðan þátt í þeim mikla halla sem
hefur verið á viðskiptajöfnuðinum.
Mér fínnst það engan veginn óskyn-
samleg hugmynd að hækka tolla á
bílum aftur. Á áranum 1986 og
1987 fór m.a. saman mjög hag-
stætt verð á útflutningsafurðum
okkar og lágt olíuverð og þetta
hefði átt að þýða hgastæðari við-
skiptajöfnuð. Þessi mikli bílainn-
flutningur kom með öðra í veg fyr-
ir það að hægt væri að grynna á
erlendum skuldum. Við fóram ós-
kynsamlega með gott tækifæri
hveiju eða hveijum sem um er að
kenna. Það hefði átt að taka ríkis-
fjármálin fastarí tökum, bankamir
hefðu líka átt að halda meira að
sér höndum. Þó fjárfestingarfélög
komi þama inn i myndina þá skipt-
ir höfuðmáli í þessu sambandi hvað
bankamir lána og á hvaða kjöram.
Við höfúm lifað um efiii
fram
Kreppan núna, ef nota má það
orð, stafar af því að sum fyrirtæki
hafa ráðist í of miklar fjárfestingar
og geta svo ekki staðið undir þeim
skuldbindingum sem þau hafa tekið
á sig. Þannig var það ekki nema
að takmörkuðu leyti í kreppunni á
íjórða áratugnum. Þá vora það erf-
iðleikamir á því að selja vörumar
sem ollu eftiahagsvandræðunum
hér. í skjóli haftastefnunnar þá,
lifnaði alls kyns iðnaður sem svo
þoldi ekki samkeppnina þegar
gjaldeyrishöftunum var aflétt. Það
var því að ýmsu leyti töluvert annað
orsakasamhengi þá. Fjármál íslend-
inga era h'ka orðin mikið flóknari
en þau vora þá. En uppbygging
iðnaðar og annarra atvinnugreina
hljóta þó alltaf að byggjast á út-
flutningi, það hefur ekki breyst.
Sjálfsþurftarbúskapur myndi líka
þýða miklu lakari lífskjör en við
búum við. I Sovétríkjunum hafa
þeir látið þungaiðnaðinn og fjárfest-
ingu í honum sitja fyrir neysluvöru-
framleiðslunni en sú steftia hefur
valdið meiri og minni skorti á allri
neysluvöra. Þessu er Gorbatsjov að
reyna að breyta núna.í vestrænum-
ríkjum hefur neysluvöra framleiðsl-
an aftur á móti verið látin heldur
sitja fyrir. í því má líka ganga of
langt, það verður að halda fram-
leiðslutækjunum við o.s.frv. Við ís-
lendingar höfum reynt að gera
hvort tveggja, bæði að fjárfesta og
sjá fyrir nægu neysluvöraframboði.
Við höfum þannig lifað um efni
fram og af því stafa skuldimar. Það
getur orðið nauðsynlegt að tak-
marka neysluna einhvemveginn,
með t.d. géngislækkunum, en þá
má kaup og annar tilkostnaður ekki
hækka tilsvarandi. En það er nú
svo að þó framleiðslutæki gangi úr
sér þá verður almenningur ekki var
við það lengi vel, hins vegar taka
allir eftir því ef innfluttar vörar
hækka og þeirri kjaraskerðingu sem
það veldur. Það er aldrei vinsælt,
en segja má að gengislækkun og
það að halda kaupi niðri sé í raun
annað form á höftum sem kann
stundum að vera nauðsynlegt. Ein-
hvem veginn verður að takmarka
innflutning. Ef beitt er gengisfell-
ingu og slíku þá er það fólkið í
landinu sem hefur áhrif á það hvaða
vörar eru fluttar inn með því hvað
það ákveður að kaupa. Þó gengis-
lækkun sé beitt og kaupi haldið
niðri getur fólk eigi að síður haft
áhrif á hvaða vörar era keyptar inn
í landið meðan aftur á móti sérstak-
ar nefndir og ráð velja slíkt sé hinni
gömlu haftastefnu beitt.
Við íslendingar höfum lengi
mætt kjaraskerðingu með jrfir-
vinnu. Langur vinnutími hefur aftur
þau áhrif á fólk að afköst þess
minnka hlutfallslega. Þessi langi
vinnutimi hefur svo aftur m.a. þau
áhrif að lengri barnagæslu er þörf
sem er dýrt fyrir þjóðfélagið og fjöl-
skyldulífið. Það hiýtur að vera hægt
að skipuleggja vinnuna betur og
borga dagvinnu betur þannig að við
komumst af með styttri vinnutíma
en nú gerist hér. í nágrannalöndum
okkar hefur þetta farið á þann veg
og yfirvinna er þar sjaldan unnin
nema í brýnustu nauðsyn. Skatt-
kerfi þar hefur líka fram undir þetta
verið allt öðravísi en okkar. En nú
er staðgreiðslukerfið komið á hér
eins og þar og það hefur m.a. haft
þau áhrif að nokkuð hefur dregið
úr yfirvinnu hér á þessu ári. Þróun-
in er því kannski að breytast hér í
þessum efnum.
Pilsfaldakapítalisminn
Það sem ég tel mest ábótavant
við þá stefnu í atvinnumálum sem
hér hefur verið rekin það er hinn
svokallaði pilsfaldakapitalismi.
Hann felst í því að ef eitthvað bját-
ar á þá er alltaf hlaupið til ríkisins.
Þetta á ekki eingöngu við um einka-
fyrirtæki, heldur líka samvinnu-
rekstur og jafnvel suman opinberan
rekstur. Þetta kemur m.a fram í
samningagerð atvinnurekenda og
launþega þannig að menn gera hér
óraunhæfa samninga um laun sem
fyrirtækin geta ekki borgað. Þegar
illa fer er hlaupið til ríkisins og
sagt að horfur séu á atvinnuleysi
sé málið ekki leyst. Þá er deilt um
gengislækkun, niðurfærslur eða
millifærslur en allir era sammála
um að eitthvað þurfi að gera. Rikið
er þannig látið bera endanlega
ábyrgð á samningunum. Þetta er
ein af ástæðunum fyrir því að hér
á landi er hagvöxtur minni en í
nágrannalöndunum. Þó okkar þjóð-
félag væri á ýmsan hátt frumstætt
á áranum fyrir stríð þá kom rikið
á þeim tímum ekki til hjálpar ef
gerðir vora launasamningar sem
ekki var hægt að standa við. Afleið-
ingin var atvinnuleysi, en það
kenndi mönnum hvað óhætt var að
semja um. Þá kröfðust menn í
mesta lagi tíu prósent kauphækk-
unar en töldu sigur að fá 5 prósent
eða jafiivel minna. í dag kreflast
menn kannski 100 prósent hækkun-
ar og fá 20 eða 30 prósent. Það
era svo launþegar sjálfir sem þurfa
endanlega að borga mismuninn í
formi gengislækkunar og milli-
færslu þegar ríkið kemur til slgal-
anna. Hér ganga allir út frá því að
hið opinbera geri atvinnurekendum
kleift að borga. Hér er nóg að nefna
atvinnuleysi þá er pyngjan þrifin
upp, en í nágrannaiöndúnum er
sagt að meðan allir séu í vinnu
verði ekkert aðhafst. Stundum hef-
ur líka kaupmætti verið haldið uppi
með erlendum lántökum sem gefur
auga leið að getur aldrei orðið nema
bráðabirgðalausn. Verðbólgan
verður aldrei stöðvuð nema að at-
vinnurekendur verði látnir bera
ábyrgð á þeim samningum sem
þeir gera.“
Texti: Guðrún Guðlaugsdóttir
MOTUN HF
Dalshrauni 4, s. 53644 - 53664, kvölds. 54071.
Brautrvðiandi í hraðfiskibátum
*• - T . " *
' 5.9tonna dekkaður. Til
afhendingar eftir mánuð.
Eigum til myndband af
bátnum. Hefbundinn skrúfu-
, * búnaður, stór kjölur.
1 ■• —lit y JQ y} 30 bátar afhentir af þess-
—arigerð.
Kynningarverð
kr. 4.000.000.-
með212ha
vél, dýptarmæli, VHFtalstöð,
gúmmíbát og haffærisskírteini,/ i ^
GANGHRAÐI22 mílur. / 1
Gáski 850
5.9tonna opinn.
Plássfyrir8kör
330 lítra.
Heilsárs atvinnubátur
8542