Morgunblaðið - 05.09.1991, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 5. SEPTEMBER 1991
Störf Kjararann-
sóknarnefndar
eftir Gylfa
Arnbjörnsson
Kjararannsóknarnefnd var stofn-
uð árið 1963 af aðilum vinnumarkað-
arins til þes að sinna mjög víðtækum
verkefnum á sviði hagskýrslugerðar
um efnahagslífið. Meginverkefnið
var að afla upplýsinga um upphæð
og þróun tímakaups og vinnutíma
verkafólks og iðnaðarmanna hér á
landi. Frá upphafi hefur þetta verið
gert með úrtakskönnunum. Mark-
miðið með stofnun nefndarinnar var
að afla áreiðanlegra gagna sem hægt
yrði að styðjast við við gerð kjara-
samninga atvinnurekenda og laun-
þega. Að þessu verkefni hefur nefnd-
in nú unnið í hartnær þtjátíu ár og
lagt fram mikilvæg gögn í almenna
umræðu um þróun launa og vinnu-
tíma á þessum tíma. Samstarf aðila
vinnumarkaðarins að gerð þessara
kannana er að mörgu leyti einstætt,
sem sést af því að annars staðar á
Norðurlöndunum eru það samtök
atvinnurekenda sem sjá alfarið um
þessar kannanir. Það er jafnframt
ljóst að fjölmiðlar og almenningur
sýna niðurstöðum nefndarinnar mik-
inn áhuga, sérstaklega þegar líður
að gerð nýrra kjarasamninga, sem
er eðlilegt þar sem um mikilvæg atr-
iði í afkomu fólks er að ræða.
Það er því ekki úr vegi að gerð
sé nokkuð ýtarleg grein fyrir starfi
Kjararannsóknarnefndar, þeim að-
ferðum sem beitt er og vandamálum
sem tengjst skýrslugerð um launa-
þróun. Þetta á ekki síður við þar sem
þrálátur misskilningur virðist ríkj-
andi um ýmis atriði þessara kannana.
Úrtak Kjararann-
sóknarnefndar
Eins og áður sagði er markmiðið
með starfi Kjararannsóknamefndar
að afla upplýsinga um tímakaup og
vinnutíma. Til þess að það sé hægt
verður nefndin að afla mjög ýtar-
legra og sundurliðaða upplýsinga um
allar þær mismunandi launagreiðslur
sem eiga sér stað á vinnumarkaðin-
um og um þann vinnutíma sem laun-
þegarnir inna af hendi til þess að
afla þessara tekna. Þetta er hægt
að gera með tvennum hætti: annars
vegar að leita til einstakra launþega
(bréfleiðis eða símleiðis) og spyijast
fyrir um þessi atriði. Hins vegar er
hægt að leita beint til fyrirtækja og
fá upplýsingarnar úr launavinnslum
þeirra. Frá upphafí hefur Kjararann-
sóknamefnd valið síðari kostinn, þ.e.
að leita beint til fyrirtækja, því með
þeirri aðferð er auðveldara að tryggja
samræmi t skilgreiningu á launa- og
vinnutímahugtökum sem erfitt væri
að uppfylla með fyrri aðferðinni.
Þessi aðferð gerir það einnig mögu-
legt að gagna sé aflað á tölvutæku
formi beint úr launakerfum fyrir-
tækjanna, án þess að mannshöndin
komi þar nærri. Þar með minnkar
hættan á villuskráningu og mistök-
um. Eykur það öryggi gagnanna
ennfrekar.
Til þess að þetta sé hægt hefur
Kjararannsóknarnefnd lagt tölu-
verða vinnu og kostnað á undanförn-
um áratug í að semja við þau forrit-
unarfyrirtæki sem hanna launakerfi
um að skrifa viðbótarforrit fyrir
Kjararannsóknarnefnd. Þessi viðbót-
arforrit taka einstakar launavinnslur
eða launaútreikninga (oftast mánað-
arlega) fyrirtækja og flpkka í þar til
gerða færslulýsingu, þar sem fram
koma upplýsingar um laun og vinnu-
tíma og mismunandi launaform. Þess
má geta að þessi færslulýsing er
samræmd milli Kjararannsóknar-
nefndar og Kjararannsóknarnefndar
opinberra starfsmanna. í dag hefur
nefndin gert slíka samninga við flest
öll stærri forritunarfyrirtækin um
gerð slíkrar viðbótar við sín launa-
kerfi, þannig að flest fyrirtækin hafa
tæknilega möguleika á að taka þátt
í samstarfinu.
Með þetta í höndunum getur Kjar-
arannsóknarnefhd síðan leitað til ein-
stakra fyrirtækja með beiðni um að
þau taki upp samstarf við nefndina
og skili mánaðarlega inn gögnum
um laun og vinnutíma sinna starfs-
manna. Þar sem Kjararannsóknar-
nefnd starfar samkvæmt samningi
milli aðila vinnumarkaðarins, en ekki
formlegum lagaákvæðum, er hér um
frjálst samstarf milli nefndarinnar
og einstakra fyrirtækja að ræða.
Nefndin getur t.d. ekki skikkað fyrir-
tæki til þess að skila inn gögnum,
líkt og Hagstofa Islands hefur heim-
ild til að gera. í dag eru í gildi á
annað hundrað samningar við fyrir-
tæki um skil á gögnum og er ekki
hægt að segja annað en að hér sé
um mjög gott samstarf að ræða og
eiga þessi fyrirtæki miklar þakkir
skildar fyrir mikilvægt framlag
þeirra til þessarar skýrslugerðar.
Flest fyrirtækin skila nefndinni
gögnum mánaðarlega en örfá árs-
fjórðungslega og miðast kannanirnar
við það að vinna ársfjórðungsleg yfir-
lit um bæði tímakaup og vinnutíma.
Af þessu sést að úrtak nefndarinn-
ar er ekki valið með sambærilegum
hætti og hefðbundnar úrtakskannan-
ir, þar sem tekið er slembiúrtak úr
þjóðskrá. Starfsmenn nefndarinnar
leitast við að fá fyrirtæki í sem flest-
um atvinnugreinum og á öllum land-
svæðum til þess að skila gögnum til
þess að samsetning úrtaksins endur-
spegli vinnumarkaðinn sem best.
Stærsta vandamáiið sem nefndin
stendur frammi fyrir, er að áreiðan-
legar upplýsingar um stærð og sam-
setningu íslenska vinnumarkaðarins
eru ekki að hafa ekki verið fáanleg-
ar. Af þeim sökum er því mjög erfitt
að segja til um það með vissu hversu
vel úrtakið endurspeglar raunveru-
lega samsetningu þessa markaðar.
Til þess að minnka það óöryggi sem
þetta gæti valdið hefur Kjararann-
sóknarnefnd því ávallt lagt ríka
áherslu á að hafa úrtakið mjög stórt.
Að staðaldri er stærð úrtaksins á
bilinu 11.000 til 14.000 einstakling-
ar, en það er um 25% af heildar-
íjölda landverkafólks innan ASI á
almenna vinnumark'aðinum. Þetta
eru lang stærstu úrtakskannanir sem
gerðar eru hér á landi. Fjöldi fyrir-
tækja í úrtakinu erábilinu 107—120.
Þar sem fyrirtæki skila nefndinni
gögnum með reglubundnum hætti
má segja að úrtökin séu töluvert háð
hvor öðru og má ef til vill líkja þeim
við svokölluð panelúrtök þar sem
lögð er áhersla á að tiltekin fjöldi
svarenda sé í tveimur eða fleiri sam-
liggjandi úrtakskönnunum. Ef litið
er á samsetningu úrtaksins með
þetta í huga, þá skila um 80—85%
fyrirtækjanna gögnum á tveimur
samliggjandi ársfjórðungum. Reynd-
ar er þetta hlutfall það sama ef litið
er yfir heilt ár. Miðað við fjölda ein-
staklinga þá eru um 65% þeirra einn-
ig á síðasta ársfjórðungi og 33—50%
ef litið er á heilt ár. Deila má um
hvort þetta eru miklar sveiflur í úr-
takinu, en benda má á að í erlendum
vinnumarkaðskönnunum er lögð
áhersla á að skipta fjórðungi til þriðj-
ungi svarenda út milli kannana. Með
þein-i aðferð næst mun minni pörun
yfir heilt ár.
Með því að hafa úrtakið af þess-
ari stærðargráðu eru skekkjumörk
niðurstaðnanna auðvitað verulega
takmörkuð og ef miðað er við algeng-
ustu stærð úrtaka hér á landi, sem
eru á bilinu 1.000—1.500 manns, eru
þau óveruleg.
Tímakaup
Eins og áður sagði miðast allar
aðferðir nefndarinnar að því að
reikna raunverulegt timakaup á
vinnumarkaðinum en ekki mánaðar-
laun, líkt og Kjararannsóknarnefnd
opinberra starfsmanna gerir. Vegna
ólíkra launakerfa á vinnumarkaðin-
um hefur nefndin notað tvö mismun-
andi hugtök yfir tímakaupið. í fyrsta
lagi er það svokallað hreint tíma-
kaup, en þar eru laun fyrir dagvinnu
án orlofs að viðbættu hvers kyns
aukagreiðslum svo sem yfirborgun-
um, fæðis-, ferða-, fata- og verk-
færapeningum lögð saman og deilt
í niðurstöðuna með heildarfjölda dag-
vinnustunda. Þar sem tiltölulega stór
hluti verkafólks og iðnaðarmanna
tekur laun samkvæmt bónuskerfum
þótti ástæða að skilgreina annað
tímakaupshugtak þar sem bónusá-
Iagið á unninn tíma er bætt við.
Þetta hugtak nefnist greitt tíma-
kaup. Fyrir utan þessi tvö grunnhug-
tök hefur nefndin einnig skilgreint
svokallað meðaltímakaup, en þar
eru allar launagreiðslur lagðar sam-
an og deilt með heildarfjölda unninna
stunda á tímabilinu (þ.e. dagvinna,
yfirvinna og vaktai-vinna). Með-
altímakaupið er notað til þess að
áætla heildartekjur landverkafólks
innan ASÍ með því að margfalda það
með meðalvinnutíma fólks í fullu
starfí (sbr. hér á eftir).
Nú ætti það ekki að vera neitt
tiltöku mál að reikna út meðaltal
hreins eða greidds tímakaups sam-
kvæmt þessum aðferðum. Svo ein-
falt er það hins vegar ekki. Það er
vitað að laun eru nokkuð breytileg
eftir menntun, starfi, kyni, aldri,
svæðum, atvinnugreinum o.fl. Því
getur það verið nokkuð varasamt að
Gylfi Arnbjörnsson
„Staðreyndin er nefni-
lega sú að í samanburði
við ýmsar aðrar heim-
ildir um vinnumarkað-
inn, en þær eru allar
háðar verulegri óvissu,
eru gögn Kjararann-
sóknarnefndar meðal
þeirra skástu.“
reikna út einfalt meðaltal út frá öllu
úrtakinu, án tillits til þessara þátta.
Til þessað fá fram raunhæfara mat
á tímakaupið og til þess að takmarka
áðurnefnd skekkjumörk ennfrekar
er úrtakinu því lagskipt eftir einstök-
um starfsgreinum, þ.e. verkafólki,
iðnaðarmönnum, afgreiðslu- og
skrifstofufólki, kyni og síðan allýtar-
legri atvinnugreinaskiptingu. Ekki
hefur enn sem komið er verið hægt
að taka tillit til fleiri áhrifaþátta eins
og aldurs og svæða, því nefndinni
skortir upplýsingar um þessi atriði á
vinnumarkaðinum í heild. Oll þijú
tímalaunahugtökin eru síðan reiknuð
innan hvers lags fyrir sig og niður-
stöðurnar vegnar samkvæmt ákveð-
inni vog sem talin er endurspegla"
samsetninguna á vinnumarkaðinum.
Slík lagskipting úrtakskannanna er
mikið notuð í sambærilegum vinnu-
markaðskönnunum í nágrannalönd-
um okkar og hefur reynst takmarka
skekkjumörkin verulega og gefa mun
raunhæfari og stöðugri mælikvarða
á meðaltalið.
Kjararannsóknarnefnd er hins
vegar fullljóst að varasamt getur
verið að draga of víðtækar ályktanir
af meðaltalinu einu og sér. Því hefur
nefndin umfram aðrar tölfræðistofn-
anir lagt áherslu á að birta yfirlit
yfir dreifingu tímakaupsins, bæði
með fjórðungum og uppsöfnuðum
dreifíngum, til þess að lesendur fái
betri heildarmynd af launadreifing-
unni.
Mat á hækkun tímakaupsins —
launaþróunin
Fyrir utan vandamál við mat tíma-
kaupinu koma einnig upp ýmis töl-
fræðileg vandamál við mat á breyt-
ingum milli tveggja eða fleiri úrtaka.
Þrátt fyrir áðurnefnda lagskiptingu
úrtaksins geta verið sveiflur í matinu
milli einstakra ársfjórðunga. Þessar
sveiflur eiga rætur sínar að rekja til
ýmissa þátta, sem ýmist tengjast
eðlilegum sveiflum á vinnumarkaðin-
um eða eru tengdar breytingum í
sjálfu úrtakinu. Hvað fyrra atriðið
varðar er ljóst að samsetning vinnu-
markaðarins tekur mikinn árstíða-
bundnum breytingum. Sem dæmi
má nefna að á vorin og um jólin
streymir ungt fólk út á vinnumarkað-
inn I afleysingarstörf. Þetta veldur
því að meðalaldurinn á vinnumarkað-
inum lækkar verulega. Þar sem öll
launakerfi á vinnumarkaði taka tillit
til starfsaldurs veldur þetta eðlilegri
sveiflu niður á við í meðaltalinu. I
niðurstöðum Kjararannsóknarnefnd-
ar sést þetta með því að bera t.d.
niðurstöður fyrsta ársfjórðungs sam-
an við niðurstöður fyrir þriðja árs-
fjórðung. Annað atriði sem hefur
töluverð áhrif á meðaltal greidds
tímakaups eru sveiflur í bónus-
greiðslum, sérstaklega í fiskvinnslu.
Arstíðabundnar sveiflur í aflabrögð-
um hafa að sjálfsögðu töluverð áhrif
á það hversu mikinn bónus fisk-
vinnslufólk nær að vinna sér inn.
Slíkar sveiflur fara með tiltölulega
mikinn þunga inn í útreikning á bón-
usálagi á unna klukkustund og hafa
því töluverð áhrif á greitt tímakaup.
Taka verður tillit til slíkra sveiflna
við mat á breytingum milli tveggja
ársíjórðunga.
Sveiflur í niðurstöðum einstakra
kannana má einnig rekja til breyt-
inga í sjálfu úrtakinu. Eins fram kom
hér að ofan geta um 15—20% af
fyrirtækjunum fallið úr könnuninni
á milli einstakra ársfjórðunga.
Ástæðan fyrir þessu er aðallega
tengd tæknilegum vandamálum eða
breytingum á tölvukerfum fyrirtækj-
anna. Fjölgun gjaldþrota á undan-
förnum árum hefur einnig haft nokk-
ur áhrif á gagnaskil til Kjararann-
sóknarnefndar, þó svo að starfsmenn
leitist stöðugt til við að fjölga fyrir-
tækjum í úrtakinu. Starfsmenn
nefndarinnar fylgjast mjög náið með
því hvaða áhrif þessar breytingar
hafa á reiknað meðaltal til þess að
athuga hvort hér sé um kerfisbundna
sveiflu uppá við eða niður á við að
ræða. Þessar athuganir hafa sýnt
að engin regla er í þessum sveiflum
og að til lengri tíma litið hafa þær
óveruleg áhrif á þróun tímakaupsins.
Einstaklingar geta einnig fallið úr
úrtakinu milli ársfjórðunga, en eins
og áður sagði eru um 65% þeirra hjá
sama fyrirtækinu í tveimur samliggj-
andi úrtökum. Það að hlutfallslega
fleiri einstaklingar falli úr könnun-
inni en fyrirtæki má rekja til þess
að mikil hreyfing virðist vera á fólki
milii fyrirtækja á vinnumarkaðinum.
Þar sem þessi sveifla á rætur sínar
að rekja til sveiflu á vinnumarkaði
og brottfalls fyrirtækja úr könnun-
inni er mjög erfitt að komast hjá
henni. Það er hins vegar ljóst að
þetta veldur nokkru óöryggi í mati
á brejrtingu tímakaupsins milli árs-
fjórðunga og því hefur Kjararann-
sóknarnefnd reynt að komast hjá
þessu vandamáli með því að skoða
sérstaklega þá einstaklinga sem eru
í vinnu hjá sama atvinnurekenda á
tveimur ársfjórðungum og er þá
gjarnan miðað við bæði tvo síðustu
ársfjórðungana og sama ársfjórð-
unginn milli ára. Þessi svokallaði
paraði samanburður veitir betri upp-
lýsingar um matið á breytingunni
milli ársljórðunga en er hins vegar
algerlega ónothæfur til þessað meta
upphæð tímakaupsins. Því er t.d.
mjög varasamt að nota þessa aðferð
til þess að mynda launavísitölur
bæði vegna hættu á vantalningu eða
oftalningu og vegna þess að hætta
Kaupmáttur greidds tímakaups miðað við
vísitölu framfærslukostnaðar
IDNADAR-
V^RKAMENN VERKAKONUR MENN
140
130
120
110
100
90
80
70
123412341234 12341234 1234 12341234 1234 12341234 1
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991
Vinnutími 1980-1991
VERKA- VERKA- IÐNAÐAR-
KARLAR KONUR MENN
123412341234 12341234 1234 123412341234 12341234 1
1980 1981 1982 1983 1984 1985 t986 1987 1988 1989 1990 1991
►

}
i
í
}
i
i