Hugur - 01.01.2000, Síða 140

138
Eyjólfur Kjalar Emilsson
HUGUR
ans sé raunverulegt og ekki einskær blekking, má skipa í tvær höfuð-
fylkingar: Til eru þeir sem álíta að veröldin sé ekki fullkomlega lög-
geng heldur brigðgeng, að miðað við öll lögmál náttúrunnar geti raun-
ar fleira en eitt gerst, að þetta sé nauðsynlegt skilyrði raunverulegs
frelsis og skilyrðinu sé í rauninni fullnægt. Þessir fríhyggjumenn, ef
svo má kalla þá, neita sem sagt forsendunni um löggengið sem talin
er valda vandanunt. Hins vegar eru þeir sem telja að löggengi og frelsi
séu fyllilega samrýmanleg. Án þess að ég hafi svo sem gert neina
skipulega könnun á því, held ég að þetta sé stærri hópurinn. Að
minnsta kosti er einhver slík sáttarhyggja yfirgnæfandi meirihluta-
skoðun hjá hinurn klassísku heimspekingum sem taka á þessum
vanda, og má í því sambandi nefna gervallan skóla Stóumanna,
Ágústínus, Bóethíus, Spinoza, Leibniz, Hume og Kant. Brynjólfur
skipar sér í þennan flokk.
En hér með er ekki öll sagan sögð. Sáttarhyggja löggengis og frels-
is tekur á sig hinar ólíkustu myndir. Lítum á eitt algengt afbrigði:
Mannlegar athafnir eiga sér orsakir eins og aðrir atburðir; þó að við
hverjar aðstæður gerist aðeins eitt og jafnvel þó að það sem gerist,
gerist með fullkominni vissu, gerist það ekki af nauðsyn, að minnsta
kosti ekki af neinni röknauðsyn; það er ekkert í aðstæðunum sem
knýr það sem gerist til að gerast. Sé svo, og ég geri það sem ég vil,
þá er athöfn mín frjáls. Ég gerði það sem ég vildi gera og ég var á
engan hátt neyddur til þess hvorki af innri né ytri nauðung. Hvaða
frekari kröfur getum við gert til frelsis? Hér kynni einhver að vilja
svara að eigi að síður sé það fyrirfram ráðið hvað við gerum og þar
með sé allt tal um raunverulega kosti sem ég hafði tóm blekking: Ég
hefði ekki getað breytt öðruvísi en ég gerði. Sáttarhyggjumaðurinn
svarar þessu með því að benda á að vissulega hefði ég getað breytt
öðruvísi, ef ég hefði viljað\ en ég vildi það ekki og hafði svo sem
ágætar ástæður til þess.
Sáttarhyggja Brynjólfs er af þessum toga, en eigi að síður bæði
svolítið öðruvísi en hér var sagt og felur í sér fleira sem enn hefur
ekki komið fram. Tökum fyrst fyrir það sem er öðruvísi.
Þessi klassíska sáttarhyggja, sem til dæmis Krýsippos stóumaður,
Bóethíus, Leibniz og Moritz Schlick gætu skrifað undir,1 leggur
1 Sjá (um Krýsippos) Cícero De fato (Um forlögin) 13-16, 20-21, 39-44; Bóethíus,
De consolatione philosopliiae (Huggun heimspekinnar) 5. bók; Leibniz, „Primae