Hugur - 01.01.2000, Síða 142

140
Eyjólfur Kjalar Emilsson
HUGUR
ur sé raunar á sama máli og Leibniz og Schlick. Að minnsta kosti
túlka ég svofelldar línur t Lögmálum og frelsi á þá leið:
Þegar vér segjum, að vér getum annað, „ef vér viljum," höfum vér allt
annað í huga. Vér getum gert annað, enda þótt vér viljum það ekki.
Hér ræðir aðeins um getu vora, hvað sem viljanum líður. Og geta vor
felst í því, að engin öfl eða aðstæður óháðar eða andsnúnar vilja vor-
um standa í vegi fyrir því, að vér gerum það, sem vér eigum völ á.
Skilyrðingin merkir það eitt, að enda þótt athöfnin sé á valdi voru,
þarf viljinn að koma til, svo að hún gerist. (bls. 139)
í þriðja lagi er þess að geta að Brynjólfur lætur sér ekki nægja að
halda því fram að löggengi og frelsi séu samrýmanleg, hann vill
ganga lengra og segja að löggengi sé forsenda frelsis. Því það? Jú, í
fyrsta lagi, ef heilastarfsenti okkar og samband hennar við líkamlegar
athafnir væri brigðul, væru athafnir okkar hendingu háðar; en hending
í þeirri orskakeðju sem athafnir okkar eru hluti af getur á engan hátt
skýrt hvernig vilji okkar er frjáls; þvert á mót myndi slík hending
girða fyrir frelsi okkar, því athafnir sem við köllum frjálsar eru allt
annað en hending, segir hann.6 Eg kem aftur að þessu atriði á eftir.
I fjórða lagi skal bent á að öll rökræða Brynjólfs um löggengi og
frelsi fer fram innan ramma tvíhyggju sálar og líkama, eða anda og
efnis. Mál hans um frelsið er sett fram á forsendum slíkrar tvíhyggju,
en felur á endanum í sér einhvers konar tilraun til að yfirstíga hana.
Hér er töluverðrar útlistunar þörf. Til að gera þetta eins einfalt og
hægt er, getum við sagt að tvíhyggjan sé sú skoðun að efnisheimur-
inn, þar með talin öll líkamsstarfsemi okkar, sé eitt; og sálarlíf okkar
og hugarstarf, fyrirbæri á borð við hugsun, tilfinningar og vilja, sé
annað. Hugtökin um þessi tvö svið skarast ekki. Þegar ég segi að
Brynjólfur gangi út frá forsendum slíkrar tvíhyggju, hef ég meðal ann-
ars í huga að þegar hann talar urn löggengi sem skapi vanda fyrir
mannlegt frelsi, er hann alltaf fyrst og fremst að hugsa um löggengi
efnisheimsins, til dæmis það sem gerist í heila okkar. Hann gengur
meira að segja svo langt í tvíhyggjunni að segja að ekki geti verið um
andlegar orsakir athafna okkar að ræða, þ.e.a.s. andlegar orsakir sem
séu ekki jafnframt efnislegar: M.ö.o. þar sem sjálfar athafnir okkar eru
6
Sjá einkum Lögmál ogfrelsi, 83-88.