Hugur - 01.01.2000, Síða 155

HUGUR
Brynjólfur Bjarnason umfrelsi viljans
153
Ég vék að því rétt áðan að Brynjólfi væri í mun að hafna þeirri
skoðun að vitund okkar og vilji séu einungis óvirk fylgifyrirbæri
hinnar efnislegu orsakakeðju, tannhjól sem snúast með en breyta engu
um gang mála. Það er alveg ábyggilegt að Brynjólfur hafnaði ekki að-
eins þessari skoðun, heldur var það óttinn við hana, það hugboð að
hugmyndir hans sjálfs um veröldina sem hann hafði talið góðar og
gildar leiddu til hennar, sem var kveikjan að allri glímu hans við gát-
una um frelsi viljans. Á hinn bóginn hlýtur lesandi Brynjólfs að
spyrja sig hvort honum hafi takist að víkja sér undan slflcri niður-
stöðu, hvort hin endanlega afstaða hans sjálfs rúmi eitthvert raunveru-
legt hlutverk fyrir vilja okkar og vitund í gangi veraldarinnar. Það sem
einkum kann að valda efasemdum um þetta er sú skoðun sem víða
kemur fram hjá Brynjólfi að andi (sál, hugvera, vitund) geti sem slíkur
ekki orkað á efni; þar sem athafnir okkar eru efnislegir atburðir eiga
þær sér efnislegar orsakir. Vilji okkar sem slflcur virðist ekki vera or-
sök í heimsmynd Brynjólfs. Maður spyr sig þá hvort þessi efnislega
orsakakeðja hafi ekki allan sinn gang hvað sem viljanum líður. Hins
vegar margítrekar Brynjólfur að í frjálsum athöfnum gerist hlutirnir
vegna þess að við viljum þá. Hvernig fær þetta samrýmst? Svarið
sem blasir við er það sem Brynjólfur lflca margendurtekur: Þessi vilji
okkar sem lætur hlutina verða er eitt og hið sama og hinar efnislegu
orsakir. En þar sem svo er að skilja að hin efnislega orskakeðja ein og
sér veiti fullnægjandi skýringu á því sem gerist, blasir enn við að
spyrja hvort viljinn og vitundin gegni nokkru raunverulegu hlutverki
hér. Ég er ekki viss um hvernig Brynjólfur brygðist við þessu. Hugs-
anlega gæti hann sagt sem svo: „Það er að vísu rétt að sérhver efnis-
legur atburður á sér efnislega orsök, það er alltaf eitthvað efnislegt
sem togar eða ýtir; þetta eru orsakir þess sem gerist og í vissum
skilningi nægjanlegar orsakir. En aðeins í vissum skilningi. Því einu
gildir hversu vandlega við lýstum því hvað ýtir á hvað og með hvaða
afleiðingum í líkömum okkar, slík taugalíffræðileg lýsing á atburðun-
um segði okkur ekkert um hið mannlega sjónarmið. Það er að segja,
hún segði okkur ekkert um vitund, vilja, ástæður, og tilgang gerand-
ans. Þar erum við komin yfir í annað hugtakakerfi sem verður ekki
ráðið af hinu efnislega. Það að lýsa því sem gerist í ljósi þvílíkra
mannlegra hugtaka er alveg jafn gild, alveg jafn raunveruleg og sönn
lýsing og hin raunvísindalega. Og sem meira er, að segja að það sem