Þjóðmál - 01.06.2010, Qupperneq 90

88 Þjóðmál SUmAR 2010
reynsluna, flokkum skynjanir og vinnum úr
þeim og þar með hvernig veruleikinn kemur
okkur fyrir sjónir .
Á þessum forsendum áleit Kant að frum­
atriði eðlisfræðinnar væru örugg og óhagganleg
sannindi um reynsluheim okkar, því þau væru
afleiðingar af regluverki sem er innbyggt í
alla hugsun mennskra manna og stjórnar því
hvernig þeir vinna úr áreiti sem skynfærin
verða fyrir .2
Eðlisfræðibyltingin kollvarpaði ekki ein­
ungis heimsmynd náttúruvísindamanna
heldur líka heimspekilegum kenningum um
vís indi og vísindalega aðferð hvort sem þær
byggðu á raunhyggju eða rökhyggju eða sóttu
inn blástur í kenningar Kants . Það var ekki
lengur hægt að trúa því að eðlisfræði Newtons
væri hafin yfir allan vafa . Menn stóðu frammi
fyrir erfiðum spurningum: Fyrst nútímamenn
telja sig vita að vísindin sem talin voru öruggust
aldirnar á undan hafi falið í sér ósannindi munu
vísindi komandi alda þá ekki á sama hátt dæma
það rangt sem nú er talið öruggast og vissast?
Er nokkra trausta þekkingu að hafa?
Eftir byltingu Einsteins var ekki lengur
hægt að líta svo á að hver ný kynslóð
vísindamanna bætti aðeins við þekkingu sem
til væri fyrir . Það gat líka gerst að ný vísindi
kollvörpuðu eldri kenningum . Vitundin um
þetta hefur mótað vísindaheimspeki síðustu
hundrað ára og kallað á róttæka endurskoðun
á vísindaheimspeki og kenningum um
vísindalegar aðferðir . Karl Popper var
fremstur í flokki þeirra sem unnu að þessari
endurskoðun á fyrri hluta síðustu aldar og rit
hans mörkuðu þáttaskil . Þau voru ekki aðeins
lesin af heimspekingum heldur ekki síður af
vísindamönnum úr ýmsum greinum, enda
2 Um þetta hef ég fjallað nánar í 24 . kafla bókar
minnar Í sátt við óvissuna (Reykjavík: Háskóla­
út gáf an, 2009) . Höfuðrit Kants um þekking ar­
fræði, Gagnrýni hreinnar skynsemi, er bæði langt
og erfitt en Kant skrifaði stutt yfirlit sem eru mun
aðgengilegra og heitir Prolegomena zu einer jeden
künftigen Metaphysik . Íslensk þýðing Skúla Pálssonar
á þessu verki kom út hjá Háskólaútgáfunni árið
2008 undir nafninu Forspjall að sérhverri vísindalegri
frumspeki framtíðar .
ritaði Popper afar ljóst mál og gerði sér far
um að vera sem flestum skiljanlegur .
Bókin
Ský og klukkur
Íbókinni Ský og klukkur eru fimm greinar sem allar voru upphaflega fluttar sem
fyrirlestrar . Þrjár af þeim (nr . 1, 2, og 5)
birtust í ritgerðasafninu Conjectures and
Refutations: The Growth of Scientific Knowledge
og ein þeirra (nr . 3) í ritgerðasafninu Objective
Knowledge: An Evolutionary Approach . Sjötti
og síðasti kaflinn í bókinni (s . 209–230) er
viðtal sem heimspekingurinn Bryan Magee
átti við Popper veturinn 1970–71 . Á undan
greinunum er inngangur eftir Hugin Frey
Þorsteinsson (s . 7–25) þar sem gerð er stutt
en skilmerkileg grein fyrir ævistarfi Poppers,
nokkrum helstu kenningum hans og þekktum
mótbárum gegn þeim .
Þrjár fyrstu greinarnar eru langar og
saman gefa þær gott og aðgengilegt yfirlit
yfir vísindaheimspeki Poppers . Tvær seinni
greinarnar eru styttri og í þeim staðsetur
Popper sjálfan sig í hugmyndasögunni sem
arftaka upplýsingarstefnunnar og tengir
hugsun sína við kenningar Kants, en hann var
sá heimspekingur frá fyrri öldum sem Popper
bar mesta virðingu fyrir .
Hyggjum nú að efni þessara fimm greina:
Fyrsta greinin í bókinni (s . 27–70) sem
heitir „Um uppsprettur þekkingar og van­
þekkingar“ var upphaflega flutt sem fyrir­
lestur árið 1960 . Í henni andmælir Popper
útbreiddum hugmyndum í þekkingarfræði og
vísindaheimspeki sem gera ráð fyrir að hægt sé
að tryggja að þekking sé áreiðanleg með því
að afla hennar með einhverjum tilteknum
aðferðum . Í niðurlagi þessarar greinar segir
hann:
Það sem við ættum að gera, að minni
hyggju, er að gefa upp á bátinn hugmyndina
um endanlegar uppsprettur þekkingar og
viðurkenna að öll þekking er mannleg, að
hún blandast saman við villur okkar, fordóma,