Þjóðmál - 01.06.2010, Qupperneq 91

Þjóðmál SUmAR 2010 89
drauma og vonir, að allt sem við getum gert er
að fálma eftir sannleikanum jafnvel þótt hann
sé utan seilingar . (s . 70)
Grein númer tvö (s . 71–118) ber yfirskriftina
„Tilgátur og afsannanir“ og var upphaflega
flutt sem fyrirlestur árið 1953 .
Í þessari grein segir Popper
frá glímu sinni við ráðgátur
vísindaheimspekinnar . Hún
er þannig að nokkru leyti
heimspekileg sjálfsævisaga
þar sem staldrað er víða
við en tvö atriði fá þó
mesta umfjöllun . Annað er
svokallaður aðleiðsluvandi
sem ekki er rúm til að skýra
hér .3 Hitt er greinarmunur­
inn á vísindalegum kenning­
um og óvísindalegum sem
Popper segir í því fólginn
að vísindalegar kenningar sé
hægt að hrekja eða afsanna –
það sé hægt að tilgreina hvað
þurfi að gerast eða hvaða niðurstaða þurfi
að koma út úr mælingu eða tilraun til að
kenningunni verði hafnað .
Popper nefnir sálfræði Freuds sem dæmi um
óvís inda lega kenningu því hún komi heim
við allt sem getur gerst og sé því óhrekjanleg .
Ef maður hrindir barni í vatn til að drekkja
því, segir Popper, þá skýrir Freud það með því
að segja að hann þjáist af bælingu og ef maður
fórnar lífi sínu til að bjarga barni frá drukknun
þá skýrir kenningin það líka með því að hann
hafi öðlast göfgun (s . 74–5) . Það er sem sagt
alveg sama hvaða hegðun okkur dettur í hug
að lýsa, hún passar alltaf við kenninguna, svo
kenningin útilokar ekkert og dregur þar með
engin mörk milli þess sem getur gerst og þess
sem ekki getur gerst . Popper tilgreinir fleiri
óvísindalegar kenningar, t .d . stjörnuspeki og
marxisma .
Bókin dregur nafn sitt af heiti þriðju grein­
arinnar (s . 119–176), „Ský og klukkur: Um
3 Þessi vandi er útskýrður í 11 . kafla bókar minnar Í
sátt við óvissuna (Reykjavík: Háskólaútgáfan, 2009) .
nauðhyggju, brigðhyggju og frelsi manns ins .“
Hún var upphaflega flutt sem fyrirlestur árið
1965 . Í henni ræðir Popper um löggengi í
náttúrunni, frelsi viljans og hvernig hugsunin
getur verið sjálfstætt hreyfiafl . Hann heldur
uppi vörnum fyrir kenningu um frelsi viljans
og um að mannshugurinn
sé sjálfstæður orsakavaldur .
Einnig setur hann fram
skemmtilegar hugmyndir
um hvernig það reglubundna
og það óreiðukennda spila
saman í náttúrunni . Um
sumt eru þessar hugmyndir
undanfarar óreiðufræða og
kenninga um flókin kerfi
sem vöktu talsverða athygli
tveim til þrem áratugum
seinna . Það sem hann segir
um hugsunina og hvernig
hún lifir sjálfstæðu lífi er
líka að sumu leyti undanfari
kenningar um mím (meme)
sem líffræðingurinn Richard
Dawkins setti fram áratug síðar í bók sinni
The Selfish Gene .
„Lausn úr viðjum með atbeina þekkingar“
heitir fjórða greinin (s . 177–194) . Hún var
upphaflega flutt sem útvarpserindi árið
1961 . Í þessari grein ræðir Popper um hvaða
lærdóma megi draga af sögunni og leitar
einkum í smiðju Kants, tekur undir rök hans
fyrir hugsjónum upplýsingarstefnunnar og
segir meðal annars:
Að mínum dómi er það rómantíski skólinn
og gagnrýni hans á upplýsinguna sem voru
yfirborðsleg en ekki upplýsingin, jafnvel
þótt nafn hennar hafi orðið samheiti fyrir
grunnfærni . Kant og upplýsingin voru höfð
að athlægi sem yfirborðsleg og einfeldningsleg
fyrir að halda að lýðræðishugmyndin væri
meira en skammvinnt sögulegt fyrirbæri .
Og nú á dögum heyrum við aftur mikið um
nauð synlegan hverfulleika þessara hugmynda .
En í stað þess að útskýra nauðsynlegan hverf­
ul leika þeirra og spá yfirvofandi hnignun