Morgunblaðið - 16.02.1975, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. FEBRUAR 1975
Ragnar Ingi Aðalsteinsson
frá Vaðbrekku: Hrafnkela,
Ijóð. □ Útgefendur: Ragn-
ar Ingi og Inga Þórðardótt-
ir, Q Laugarvatni, 1974.
ÞEGAR mér hafði borizt þessi
bók, fletti ég henni um stund og
greip niður í hana hér og þar. Svo
skellti ég í góm og hugsaði með
mér: „Æ, hví er hann nú að kosta
þetta á prent, þessi raunar ljóð-
elski og hagmæiti ungi maður?
Þau voru smekklegri og betur
formuð, kvæðin, sem ég neitaði að
láta frá mér í bókarformi, þegar
ég var tvitugur. Humm, en biddu
nú við,“ hélt ég áfram:
„Blindskerin þín, þar sem þú birt-
ir ljóð, ævintýri og sögur —
varstu þar ekki að þreifa fyrir
þér? Jú, jú. Þú vildir fá vitneskju
um, hvort dómbærum mönnum
þætti skáldskapur þinn nokkurs
virði og væntir lika leiðbeininga,
sem gætu hjálpað þér til að átta
þig á, hvaða form mundi henta
þér bezt.“
Ég fleygði ekki kverinu frá
mér, leit á titilsíðuna, sá, að þar
stóð: „Utgefendur Ragnar lngi og
Inga Þórðardóttir, Laugarvatni".
Og allt í einu sá ég „pilt og
stúlku“ stika hlið við hlið úti und-
ir beru lofti. Þau leiddust hönd i
hönd, sveifluðu handleggjunum
og sungu — sungu rímaða endi-
leysu, sem unaðsólga ástar og
æsku lagði þeim á tungu. Kaldur
gustur lék í hári þeirra og þyrlaði
um þau mjöll, en kalt — óekki,
gusturinn bar með sér ilm af
laufguðum björkum, sem
blandaðist angan rjóðra vanga. .
Skyndilega stanzaði stúlkan og
sagði: „Nú veit ég, hvað við
eigum að gera. Við eigum aö gefa
út dálítið sýnishorn af kvæð-
unum þinum, sjá og heyra,
hvað sagt verður um þau,
við stöndum bæði undir kostnað-
inum — og á titilblaðinu á að
standa: Utgefendur Ragnar Ingi
og Inga Þórðar, — svo verður
seinna sagt: Hún leiddi hann inn í
bókmenntir þjóðarinnar."
Ég vona, að einhver segi: „En
gaman, að svona líf skuli ennþá
vera i karlinum.“ Nema nú minnt-
ist ég þess, að ég hafði séð, að í
kverinu var kvæði, sem heitir
Inga. Eg las það nokkuð vandlega,
og svona er það:
Marga liðna daga ég daufur
var á reiki,
með döpur harmakvein.
Ég andaðist eitt kvöldið úr
vfxilskuldaveiki,
með vaxtakrabbamein.
Líkkistan var steinsteypt og
loftið þungt þar inni,
en lítil sorgin var.
Þvf Ifkið þótti fara vel í
Ifkkistunni sinni,
ég lifði dauður þar.
Þá læddist þú þar inn eins og
Iftið, fallegt kvæði
um Iff og von og trú.
Þú gafst mér þetta Iff, sem við
lifum sfðan bæði
f laumi ég og þú.
Ennþá hækka vextir
vfxilskulda minna,
og vetrargustur hvín.
Þá vermi ég mitt hjarta
við arin augna þinna,
Inga, stúlkan mfn.
Hja, eitthvað var nú þarna, sem
vert var að athuga: dálítió óvenju-
leg hugkvæmni, við skulum segja
skáldleg og skemmtileg glettni og
ef ekki rökvísi, þá að minnsta
kosti tilfinning fyrir því, að lík-
ingarnar í fyrstu vísunni yrðu að
móta kvæðið sem heild, — og
loks: höfundurinn virtist hafa
gert sér grein fyrir, að sú ástar-
játning, sem honum lá á hjarta,
yrði áhrifaríkari en ella með því
að láta hana njóta samanburðar
víð jafnválegar plágur og víxil-
skuldaveiki og vaxtakrabbamein.
Sama skilnings og fram kemur í
þessu ljóði á skáldlegu gildi sam-
ræmdra líkinga gætir í kvæðinu
Skugginn, en höfundinum tekst
þar ekki að koma líkingunni
sómasamlega til að skila í síðasta
erindinu, og þar með 'slokknar
hinn skáldlegi neisti kvæðisins. I
ljóðunum. Þrjár myndir og Óvin-
ur kemur fram ótviræður hæfi-
leiki til að móta allathyglisverða
ljóðheild, en báðum þessum
kvæðum spillir höfundurinn með
haltrandi rökvísi i meðferð máls-
ins og skorti á smekkvisi í orða-
vali.
Sama máli gegnir um fleiri
kvæði í bókinni, sem í er skáldleg
kveikja, og sum eru óhæf til birt-
ingar, bæði sakir heildarinnar og
einstakra atriða. Höfundurinn á í
fórum sínum bæði glettni og
kímni, en mér virðist ástæða til að
minna hann á það, að hinar vand-
látu og erfiðu systur, rökvísi og
smekkvísi, verða að vera með í
ráðum, þó að ljóði sé ekki ætlað
annað hlutverk en að vekja bros
nú slegið botninn í þennan ritdóm
með þessum ályktunarorðum:
Ragnar Ingi hefur drýgt margar
syndir gegn ljóðdísinni í þessu
kvæðakveri, en samt sem áður tel
ég, að sitthvað bendi til þess, að
hann geti orðið ekki einungis
snjall hagyrðingur — en góða
hagyrðinga tel ég raunar menn-
ingarlegt þarfaþing — heldur
jafnvel fjölhæft og skemmtilegt
skáld. Hann er í senn dreyminn
og raunskyggn, og hugkvæmur er
hann. Hann getur formað haglega
þjóð hans ekki vera í samræmi við
þessa fullyrðingu. Fjórar útgáfur
hafa verið prentaðar af Þyrnum
og mig minnir fimm af Eiðnum.
Auk þess hafa auðvitað bæði
Þyrnar og Eiðurinn verið prent-
aðir í heildarútgáfunum af ritum
Þorsteins, og þær eru orónar
tvær, önnur alveg ný af nálinni.
Ljóð fárra skálda hafa verið jafn-
mikið sungin og ljóð Steingrims
Thorsteinssonar, og þó eru kvæði
hans nú hærra sett en nokkru
sinni fyrr siðan um aldamót.
Ungur hagyrðingur
þreifar fyrir sér
eða hlátur, og vissulega skiptir
það nokkru máli, hvort lesandinn
hlær við höfundinum eða að hon-
um — sem sé á hans kostnað.
Þess skal svo getið, að nokkur
lýtalaus ljóð eru í bókinni, en þau
eru ekki að sama skapi veigamikil
að efni og orðfæri. Ragnar Ingi er
mjög bragslyngur. Hann yrkir
dróttkváeðar vísur og jafnvel hár-
rétt kveðna hrynhendu. Og hring-
hendur getur hann rímað. En svo
lætur hann sér sæma að mis-
þyrma ferskeytlunni eins og þetta
erindi sýnir:
Æskustöðvum fór ég frá
feginleikinn dvfnar.
Fjarlægð gerir fjöllin blá,
ef ferðu nær þá hrynja vonir þfnar
Vissulega sæmir engu skáldi að
vanda lítt til efnis og forms, — og
sizt Ragnari Inga, sem lofar há-
stöfum virðingu skálda liðins
tíma fyrir gyðju skáldskaparins,
en segir nútímaskáldin yrkja og
rita þannig, að
„Hljóð er nú gyðjan, hnípin
feðranna storð.
Eg held að þau blygðist
sfn fyrir hið ritaða orð.“
Ragnar Ingi birtir fremst í bók
sinni hugnæmt, látlaust og vel
formað ljóð, sem hann nefnir
Römm er sú taug. Það fjallar um
fossandi læk „austur í Hrafnkels-
dal“ — en í rauninni fyrst og
fremst um áhrif þessa lækjar á
hinn opna og ómótaða hug Ragn-
ars Inga, er sat oft sem drengur í
kvöldhúmi og hlustaði draumsæll
og daumsár á niðinn, sem varð að
söguljóðum í skynjan hans. Þar
eð þessi dreymni og einföruli
drengur ólst upp á menningar-
heimili gáfaðra foreldra og eldri
systkina, hefur hann snemma
lært að meta vísur og kvæði í þjóð
legu formi, og ef til vill hefur
hinn „sífellt ungi“ bunulækur
orðið honum fyrst og fremst
flestu öðru kærari sakir þess, að
hann hefur freistað hans til að
fella í stuðla þau seiðmál, sem
þeir vinirnir voru einir um á fögr-
um síðkvöldum, þá er „yfir hvold-
ist undrarökkur austur í Hrafn-
kelsdal.“ Hið gamla ljóðform hef-
ur síðan orðið hinum unga brag-
smið i héraði bragsnillinganna
Stefáns Ólafssonar og Páls Ólafs-
sonar hjartfólgin arfleifð, sem
hann hefur reynzt svo tryggur á
skólaárum sínum, að hann hefur
staðið af sér hnútur og skens
skólafélaga sinna og dálæti fjöl-
margra menntamanna og ung-
skálda á hinu órímaða ljóðformi.
Svo hefur þá vísan Formbylting
orðið til einhvern tima, þegar
hann hefur átt í vök að verjast
meðal félaga sinna, verið.orðinn
vígmóóur, en þó verið hress og
stæltur:
Aðyrkja Ijóð á reikingsvél
er afskaplega gaman
einkanlega vegna þess, hve
stefnan sú er ný.
Styðja svo á takka og
leggja Ijóðið saman
og láta síðan birta það sem
kemur út úr því.
Þarna hefur honum vissulega
tekizt upp, miðað við tilefni og
tilgang, og ef ekki hefði komið til
lokaljóð bókarkornsins, hefði ég
Ragnar Ingi Aðalsteinsson
ljóðheild, og ennfremur bregður
hann fyrir sig skáldlegum líking-
um. Hann er og hressilega hrein-
skilinn um sig og sitt, og bæði
getur hann verið gráglettinn og
notalega kíminn. En honum ber
brýna nauðsyn til að þjálfa
smekkvisi sína á hvers konar ljóð
og ljóðagerð, með lestri bæði inn-
lendra og erlendra bókmennta og
viðtölum við menn, sem eru í
senn ljóðelskir, Ijóóvísir, dóm-
greindir og hleypidómalausir.
Bókmenntlr
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
Svo er þaö þá lokaljóóið í bók-
inni:
Eins og harðsporar
eru Ijóð mfn á órfmaðri öld.
Eins og harðsporar.
Vindar nýrra tíma
hafa feykt burt forminu gamla.
Forfeður vorir kváðu drótt-
kveður, hrynhendur og kvæði
f ramma rfms og stuðla
og formi sem vindar
feyktu brott.
Eins og harðsporar
urðu eftir þeir fáu,
sem voru fastir í rammanum
og standa eins og nátttröll
yfirgefnir á auðri jörð.
Eins og harðsporar.
Þarna virðist Ragnar Ingi boða
það, að hann hafi gefizt upp á að
yrkja rímuð ljóð. Ekki getur það
verið sakir þess, að honum veitist
ýkja örðugt að rima. Hitt mun
frekar ástæðan, aó um hann og
hina gömlu ljóðhefð hafi frá mál-
vinum og að minnsta kosti óbeint
i ræðu og riti frá ýmsum miðaldra
og yngri menntamönnum, skáld-
um og leirhnoðurum, leikið
nepja, sem hafi haft á hann svip-
uð áhrif og hinn víðkunni heila-
þvottur, enda er nú svo komið, að
sú skoðun hefur verið látin „á
þrykk út gá“, að það hafi fellt í
gildi ljóð Þorsteins Erlingsson-
ar, hve oft og víða þau séu sungin
— og auðvitað er þetta því aðeins
sagt, að ætlazt er til, að almenn-
ingur trúi því. Það er svo annað
mál, hvort það hefur við rök að
styðjast. Minnsta kosti virðast
vinsældir ljóöa Þorsteins með
Vissulega eru því hin rímuðu
ljóð ekki aðeins sungin. Menn
lesa þau og læra, hafa þau yfir og
raula þau fyrir munni sér jafnt
upp til dala og út til nesja og við
stýrið og vélarnar úti á miðum og
á siglingum með ströndum fram
og um heimshöfin. Mér er það vel
kunnugt, að jafnvel hin sums
staðar alltorræðu kvæði stór-
skáldsins Einars Benediktssonar
læra menn úr öllum stéttum og á
ýmsum aldri. Sumir alþýðumenn
kunna fleiri kvæði þessa skáldjöf-
urs en rúmast mundu þéttletruð í
einu hinna mörgu kvera órímaðra
ljóða, sem út hafa komið siðustu
áratugi eftir fleiri höfunda en
mitt meira en hálfáttræða minni
kann viðhlítandi skil á i fljótu
bragði. Annars þurfa skáld hínna
órimuðu ljóða síður en svo að
óttast, að ljóð þeirra verði lærð,
sungin eðarauluðsvomjögaðþau
glati við það gildi sinu. Því miður
verður ekki jafnvel það fegursta
og veigarhesta af slíkum ljóðum
þorra sæmilega vitiborinna Is-
lendinga slíkur brunnur andlegr-
ar uppörvunar, hugmynda, hugg-
undar og unaðar sem hið rímaða
mál hefur verið þeim um aldir og
er mörgum enn á þessari „órim-
uðu öld“, svo að ég noti orð Ragn-
ars Inga — það er öld tilviljunar-
kenndrar og lítt viðráðanlegrar
þróunar I félags- og menningar-
málum.
Ragnar Ingi segir:
Eins og harósporar
urðu eftir þeir fáu,
sem voru fastir f rammanum
og standa eins og nátttröll
yfirgefnir á auðri jörð.
Auð jörð þýðir ávallt jafnt í
rituðu sem mæltu máli snjólaus
jörð, en Ragnar Ingi mun þarna
eiga við auðn, — eða óbyggða
jörð. „Fastir i rammanum og
standa eins og nátttröll yfirgefn
ir á eyðijörð.“ Ojæja, ég lit fyrst á
það, sem næst mér hefur verið
undanfarið: Það er ekki ýkjalangt
síðan Guðmundur Böðvarsson lézt
og lét eftir sig á borði við bana-
beðinn langt og fagurrímað
hátiðaljóð handa Borgfirðingum.
Árið 1956 kom út heildarútgáfa á
rúmlega tveggja áratuga skáld-
skap hans, og í haust sem leið
voru gefin út sem fjórða bindi
ritsafns Guðmundar æskuljóð
hans og þriðja útgáfa fyrstu ljóða-
bókarinnar, sem kom frá hans
hendi. Og hvað um þjóóskáldið
Tómas Guðmundsson, sem sjötíu
og þriggja ára gamall leysti, svo
að segja á seinustu stundu, úr
vanda þjóðhátíðarnefndar? Ég
hef ekki tölu á útgáfunum á
heildarsafni þeirra ljóða, sem
hann þegar hefur bókfest, en sú
siðasta kom út fyrir jólin 1974! Og
ljóð hans fljúga á vængjum fag-
urra tónsmíða landshornanna á
milli. Ekkert af miðaldra og yngri
skáldum okkar yrkir betur en
Hannes Pétursson. Hann yrkir yf-
irleitt rímuð ljóð, og árið 1971
kom frá honum ljóðabók, sem
heitir Rimblöð. Sú bók flutti okk-
ur á sjötta tug ljóða, sem öll eru
ferhendur, og mér kom til hugar,
að með hinum alþýðlegu og prýði-
lega ortu ferhendum, sýndi
Hannes lit á að gegna svipuðu
hlutverki og þeir Snorri Sturlu-
son og Loftur Guttormsson forð-
um, þá er þeim virtist íslenzkri
skáldskapar- og menningarhefð
háski búinn. Þá vil ég ekki láta
þess ógetið að Heiðrekur
Guómundsson gaf út fyrir tveim-
ur árum sína beztu bók — rimuð
ljóð, sem sýna að hann er enn í
vexti sem skáld og persónuleiki,
er skyggnist jafnt af djarfri ein-
lægni í eigin barm og svipast um á
sviði torræðra vandamála samtím-
ans. Hann orti og handa Þingey-
ingum hátíðaljóð i fyrra, sem að
minum dómi jafnast á við flesta
slika ljóðaflokka fyrr og síðar.
Næst nefni ég Ölaf Jóhann
Sigurðsson, sem nú er maður
rúmlega hálfsextugur og hefur í
samfellt hálfa öld fylgzt náið meó
þróun íslenzkra bókmennta og er
fjölvís um erlendar. Á siðasta
hausti kom frá hans hendi ljóða-
bókin Á brunnum, sem ég hygg
að sé fegursta skáldrit hans, að
ekki undanskildum Litbrigðum
jarðarinnar, Spóa og bezt rituðu
köflunum í Fjallinu og draumn-
um, en öll hin fjörutíu og sex ljóð
i Að brunnum eru ljóðstöfuð og í
mörgum ljóðunum notar skáldið
endarím. Svo er það Matthías
Johannessen, sem mun einna fjöl-
hæfastur og svipbrigðaríkastur
af núlifandi skáldum okkar og
rithöfundum. Meiri hluta ljóða
hans er órimaður, þó að i hinum
órímuðu ljóðum hans bregði oft
fyrir ljóðstöfum og stundum
endarími. Hið órímaða form virð-
ist mér og vera honum eðlilegur
tjáningarháttur, veita honum það
andlega olnbogarúm, sem hann
þarfnast, þá er hann i sínum
löngu ljóðaflokkum tekst á við
torræð og veigamikil viðfangs-
efni. En hins vegar hefur hann
svo notað ljóðstafi og endarím í
sumum tærustu og fegurstu ljóð-
um sínum. Loks vil ég láta þess
getið að tveir tiltölulega ungir
menntamenn, sem gefið hafa út
ljóðabækur, þeir Hjörtur Pálsson
og Njörður P. Njarðvik, forðast
engan veginn hið bundna form.
Hió langa ljóð Njarðar um hrika-
fegurð vestfirzkrar náttúru er
bæði kjarnort og kliðmikið.
Það er síður en svo, að ég meti
ekki að verðleikum vel ort og
veigamikil órímuð ljóð. I bernsku
fékk ég mikið dálæti á Ljóðaljóð-
unum, og á skólaárum mínum
þýddi ég furðu haglega dönsk og
norsk ljóð órímuð. Ég hef og
reynt aó fylgjast með formbreyt-
ingum í erlendri ljóðlist. En
ávallt hef ég verið uggandi um
það, að einsýnir forystumenn og
unnendur órímaðra ljóða kæmu
því inn hjá ungum skáldum og
yfirleitt hinni ungu kynslóð
menntamanna, að ekki væri í
rauninni unnt að yrkja í hinu
forna og langþjálfaða formi ljóó,
sem túlkuðu á viðhlitandi hátt
lifviðhorf nútimamannsins, og við
liggur, að sú skoðun sé sumum
trúaratriði. Minnir þaó mig oft og
tiðum á þetta, sem stóð í Rauðum
pennum 1935 i tilefni hins svo-
kallaða sósíalrealisma: „Utan við
þá voldugu bókmenntahreyfingu,
sem hafin er, getur ekkert skáld
staðið, sem ætlar sér nokkra fram-
tíð.“ Og ennfremur: „Sökum
sinna raunhæfu sjónarmiða eru
það kommúnistarnir einir, sem
geta lýst veruleikanum á sannan
og hlutlausan hátt. Aðrir verða að
dylja eða ganga duldir sannleik-
ans um hlutina. Því er það komm-
únistanna að skapa listaverkin,
sem fela sannleikann í sér.“ Fyrir
allmörgum árum fór dr. Björn
Þorsteinsson til Tékkóslóvakíu.
Þegar hann kom aftur sagði hann,
að þar væru allar bókaskemmur
fullar af óseljanlegum
sósíalrealisma. Og hann ráðlagði
ráðamönnum bókaútgáfu að láta
þýða og gefa síðan út — hvað
haldið þið? Virka daga, sem ekki
verða gefnir út I neinu landi aust-
an járntjalds frekar en aðrar
bækur eftir mig, enda hef ég af
sérstökum ástæðum bréf upp á
það, að rétttrúaðir Islendingar
eru ráðunautar menningarleið-
toga járntjaldslandanna um val á
íslenzkum bókum til útgáfu.
Það er óhugnanleg tilhugsun
með tilliti til íslenzkrar þjóð-
menningar i framtiðinni, að hin
Framhald á bls. 45