Morgunblaðið - 16.02.1975, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. FEBRÚAR 1975
Eftir stutta og sigursæla
hljómleikaferð um Vestur-
Þýzkaland, hina fyrstu eftir að
sovézk yfirvöld höfðu veitt
honum brottfararleyfi til út-
landa eftir tveggja ára þóf og
eftir frumflutning tónverks,
sem Benjamin Britten hafði
samið sérstaklega fyrir hann, I
Englandi, sneri Mstislav
Rostropowitsch aftur til Þýzka-
lands til að leika þar. Með Ber-
linar Filharmóníuhljómsveit-
inni undir stjórn Herberts von
Karajan lék hann I byrjun
janúar „Don Quichote" eftir
Richard Strauss. (Konsertinn
var einnig tekinn upp á hljóm-
plötu.)
Hið
nýja
líf
Konservatorium, og þann titil
mun ég bera, hvar sem ég fer.
— Munuð þér setjast að á
Vesturlöndum?
— Eins og er lifi ég milli
himins og jarðar. Það er oft
erfitt siðferðilega. Stundum er
kona min í París, þegar ég er i
Þýzkalandi, dætur minar tvær
i Sviss og minn ástkæri hundur
í einhverju öðru landi. En ég
þarf að halda svo marga hljóm-
leika. Ég hef æðiskenndar áætl-
anir, hvað hljómlistina snertir.
Ég hef samninga til ársins 1979.
I haust eru þa'ð „Pique Darne"
og „Tosca“ I San Fransisco. Ég
stjórna, en kona min syngur. I
Scala Óperunni og síðan einnig
Rostropowitsch
Þó að nýi sovézki menningar-
málaráðherrann sé góðrtr
kunningi hans, verður þess
ekki vart, að skánað hafi á
neinn hátt það andrúmsloft,
sem ríkt hefur milli sovézkra
yfirvalda og cellóleikarans,
sem setur skilyrði fyrir því að
hann snúi aftur til heimalands-
ins, þar sem hann vill þó að
minnsta kosti verða grafinn,
sem hann leggur áherzlu á eins
og sá sem býst við því að eiga
skammt undan. Andrúmsloftið
hefur frekar farið versnandi:
Nemendur Rostropowitsch hafa
skyndilega ekki náð að fá nein
verðlaun í tónlistarkeppnum.
Rostropowitsch vonar samt sem
áður, að menn muni taka sinna-
skiptum i Moskvu og grípa
tækifærið, en það er fólgið í
því, að honum sé opinberlega
veitt frelsi til að láta í ljós skoð-
anir sínar, en síðast fór því
fjarri að svo væri. Þvi er meira
að segja haldið fram, að hann
hafi naumlega sloppið við að
vera sendur i þrælkunarbúðir.
Wolf-Eberhard von Lewinski
átti eftirfarandi viðtal við
cellóleikarann fyrir Siid-
deutsche Zeitung, en nafn
hans, Rostropowitsch, segir
hann, að sé borið fram með
áherzlu á síðasta o-ið.
— Þér megið ekki lengur
halda hljómleika í Sovétríkj-
unum, en hvers vegna ekki og
hver bannaði það?
— Ég mátti ekki lengur leika,
þar sem ég vildi og það, sem ég
vildi. Það voru embættismenn,
sem réðu þessu, eins og þeir
ráða öllu sem hljómlistarmenn
varðar, enda þótt þeir hafi
minna vit á músík en músíkant-
arnir. Þeir veita í hverju tilviki
sérstakt leyfi til utanlands-
ferða, og það getur hvenær sem
er verið afturkallað, — eins og
til dæmis skeði, hvað mig
snerti. Ástæðna er aldrei getið.
Þannig var mér skyndilega
vísað burt frá Stóra Óperuleik-
húsinu í Moskvu. En þar sem ég
vildi iðka hljómlist, æfði ég
„Leðurbiökuna“ í Óperettuleik-
húsinu í Moskvu, en það verk
hefði ég aldrei tekið að æfa, ef
ég hefði ekki jafnframt haft
áhuga á því frá sjónarmiði tón-
listarinnar. En þvi miður var
mér einnig bannað að vinna
áfram við það, þegar aðeins
vika var til frumsýningarinnar.
Og nú vil ég vinna það allt upp,
sem mér hefur verið bannað.
Ég ætla að byrja nákvæmlega á
sama stað og ég var í verkinu,
þegar ég var truflaður á svo
svínslegan hátt. Og reyndar í
Vín.
— Skipta sovézku embættis-
mennirnir sér af hinum stil-
rænu hliðum hljómlistar?
— Túlkendur hljómlistar eru
frjálsir að sínum listræna stíl.
En tónskáldin verða, að fylgja
ákveðinni línu. Við eigum
nokkur framúrstefnu tónskáld,
sem margar hindranir hafa
verið lagðar í veg fyrir, og þess
vegna hefur einnig verið erfitt
að kynnast verkum þeirra á
Vesturlöndum. En að öðru leyti
held ég, að ekki sé um neinn
mun að ræða á aðstæðum
hljómlistarunnenda í Sovét-
ríkjunum og á Vesturlöndum
lengur, þökk sé hinum góðu
samböndum milli landanna
fyrir tilstilli sjónvarps, útvarps
og hljómplatna. Og svo vita tón-
listarunnendur í dag alls
staðar, hvað er góð og hvað
léieg músik.
— Hafið þér getað þróað nýja
sérstaka tækni á hljóðfæri
yðar?
— Ný leiktækni getur þá
fyrst orðið til, þegar ný tónverk
gera nýjar kröfur. Og það hafa
ný verk eftir rússnesk tónskáld
einnig gert, t.d. eftir Schostako-
witsch, Prokofjew o.fl. Fram að
þessu er hægt að segja, að hinn
rússneski skóli hafi tekið fram-
förum. 1 öllum góðum, nýjum
verkum ieynast nýir mögu-
leikar á tæknilegum vanda-
málum. Takist að leysa þau,
kemur annað tónskáld og krefst
enn meira. Ég er þeirrar
skoðunar, að ekki eigi að banna
neinar tilraunir. En um sér-
staka tækni? Það gilda
ákveðnar grundvallarreglur
um fingraskipunina, en af
reynslu sinni geta menn dregið
mismunandi ályktanir. En
leyndarmál eru engin til. Fyrir
mér er það fyrir öllu aó leika
eins vel og hreint og unnt er og
ná áhrifum.
Hljómfallið er mikilvægt
atriði, ef til vill skiptir það
mestu máli fyrir allt okkar líf.
Og þess vegna hugsa ég mikið
um hljómfallið. Sérstaklega eft-
ir að ég fór að stjórna, því að
þá, þegar ég leik ekki sjálfur,
er eins og ég skoði músíkina frá
hlið, ef svo má segja. Hið list-
ræna hljómfall finnst mér vera
sérkennilegt fyrirbæri. Það fer
alltaf svolítið á undan —
gagnvart hinu venjulega hljóm-
falli, eins og tvær samhliða
línur sé um að ræða. Þess vegna
verður maður að beita sér svo-
lítið við hljómfallið og hafa
sterka tilfinningu fyrir þvi. En
aftur á móti: Lagið segir fyrir
um hljómfallið.
— Hyggió þér á tónlistar-
kennslu á Vesturlöndum£
— Ef til vill held ég eirt nám-
skeið, ef til vill, en aðeins
stuttan tima. Ég hef kennt
mikið í Sovétríkjunum. En ég
ætla nú aö hvíla mig svolítið á
kennslustörfum. En, hið lang-
dýrmætasta, sem ég hvarf frá,
var Konservatóríið i Moskvu,
bezti tónlistarskólí, sem ég veit
um. Fram til síðasta dags kom
tónlistarskóli þessi vel og
heiðarlega fram við mig. Þess
vegna get ég sagt með stolti, að
ég sé prófessor við Moskva
í Grand Opéra í París mun ég
stjórna „Katarina Ismailowa"
eftir Schostakowitsch. „Pique
Dame" mun einnig verða flutt í
Covent Garden Opera og
„Eugen Onegin" í Metropolitan
í New York. Og í apríl 1978
mun ég stjórna frumflutningi
nýrrar óperu eftir Henri
Dutilleux, en hann er að vinna
að henni.
— Verður hægt að hlusta á
yður af hljómplötum sem
stjórnanda, píanóleikara og
cellóleikara — og þá einnig til
Viðtal við
rússneska
cellóleikarann
um „óðar”
áætlanir
dæmis meó einleikssvítu
Bachs?
— Já, þaó skiptir miklu máli,
svo að vinir mínir kaupi ekki
gömlu, léiegu plöturnar. Það er
langt síðan þær voru gerðar. Ég
vil ekki valda áheyrendum
mínum vonbrigðum meó þeim.
Með hinu nýja hljóðfæri minu
byrjar nýtt líf fyrir mér. Ég
vildi taka allt upp aftur með
þessu hljóðfæri. En þó ekki
sólósvítu Bachs. Til þess þyrfti
ég þrjá mánuði til undir-
búnings. Þann tíma hef ég ekki
enn. Ég ætla líka að standa að
hljómplötum sem píanóleikari
og stjórnandi. Aðalatriðið er, að
ég geti skapað músík. Framar
öllu öðru vil ég skapa músík
með hljómsveit. I fyrsta sinn
verða teknir upp á hljómplötu
tveir lagaflokkar, sem Schosta-
kowitsch samdi fyrir konu
mína. Ég leik á píanó. Það er
margt í deigiunni.
— Hvað er það, sem sérstak-
lega einkennir hið nýja hljóð-
færi, sem þér hafið sótt til
Bandaríkjanna?
— Það varð tíl 1711. Tón-
skáldið og cellóleikarinn
Duport lék á það. Þegar
Napoleon vildi, að Duport lýsti
fyrir sér hljóðfærinu, þreif
hann í það af áfergju og rispaði
það um leið, neðarlega á
kassanum, með stigvélaspor-
unum. Rispurnar sjást þarna
enn þann dag i dag. Þetta hljóð-
færi er hið fegursta allra hljóð-
færa, sem ég þekki. Það svarar
alltaf og örugglega, einnig í
hröðum tónaröðum. Ekkert
annað hljóðfæri gerir það svo
fullkomlega. Efri tónar mið-
strengjanna hljóma yfirleitt
ekki, en á þessu hljóðfæri gera
þeir það. Ég lék á það hjá
ameríska cellóleikaranum War-
burg einu sinni fyrir löngu. Og
nú hefur ekkja hans selt mér
það. Þess vegna kalla ég það
núna Duport — Stradivari —
Warburg — Cellóið.
Páll Magnússon;
Forvitnileg örnefni
EFTIR að ég hlustaði á hin
frábæru útvarpserindi séra
Agústs Sigurðssonar á Mæli-
felli og þar á meðal hið kær-
komna erindi hans um Valla-
nes, datt mér í hug að greina
frá athugunum mlnum varð-
andi uppruna örnefnis Pálshús-
hólsins I túninu I Vallanesi og
fjárhúss utan við hólinn, sem
ávallt var kallað Pálshús. Hóll-
inn er I norður frá staðnum, um
500 metra langur og var í
bernsku minni aðalleikvöllur
okkar barnanna í Vallanesi og
fermingarbarna sóknarinnar,
er þau gengu á vorin til spurn-
inga hjá föður mínum. Hinn
leikvöllurinn var Eldhúshóll-
inn, sem gamli torfbærinn stóð
undir, og var hann .okkur enn
kærari, enda var fegurst útsýni
af honum I allar áttir. Allir
töldu vlst, að hóllinn drægi
nafn sitt af fjárhúsinu. Þó að
þetta væri i sjálfu sér harla
ótrúlegt, kom engum til hugav
að grafast fyrir um annan og
sennilegri uppruna þessara ör-
nefna.
I sambandi við gifslíkan, sem
ég er að gera, með aðstoð
Magnúsar sonar míns, af Valla-
nesstað, eins og hann var um
síðustu aldamót, hef ég verið að
kynna mér sögu staðarins og
hef þá stuðst við handrit Sig-
hvats Grímssonar fræðimanns,
Borgfirðings, og Æviskrár Páls
Eggerts Ólasonar. Þar er sagt
frá séra Páli Guðmundssyni,
presti I Vallanesi. Hann var af-
komandi séra Stefáns Ólafsson-
ar, þjóðskálds I Vallanesi, eins
og flestir aðrir Vallanesprestar
eftir daga séra Stefáns.
Séra Páll var fæddur 1725 og
varð aðstoðarprestur hjá móð-
urbróður sínum, Stefáni Páls-
syni I Vallanesi, árið 1752 til
1766, I 14 ár, en þá verður Jón,
sonur séra Stefáns, aðstoðar-
prestur föður slns og fær veit-
ingu fyrir Vallanesi, þegar fað-
ir hans lét af prestsskap 1768,
og er þar prestur til 1777, er
hann varð að láta af embætti
vegna veikinda. — Þegar séra
Páll Guðmundsson lét af að-
stoðarprestsstarfi sínu I Valla-
nesi, varð hann prestur á
Kirkjubæ I Hróarstungu og
prófastur 1 N-Múla-
prófastsdæmi, en fær veit-
ingu fyrir Vallanesi, þegar séra
Jón hætti þar prestsskap 1777,
og er þar prestur til dauðadags
1782, þá 57 ára að aldri. Séra
Páll og séra Jón voru systkina-
synir.
En hvað er um örnefnin að
segja? — Utarlega á Pálshús-
hólnum voru 3 skemmtilegar
grasigrónar lautir, hver hjá
annari, sýnilega fornar
húsatættur. Frá þeim var álíka
langt að vatnsbóli staðarins og
frá gamla Vallanesbænum og
fjósi staðarins, en þó líklega
heldur styttra. í hárri brekku,
utan við hólinn og austan við
áðurnefnt fjárhús, „Pálshúsið",
voru gömul veggjabrot, er um-
luktu svæði I brekkunni, sem
virtist hafa verið stór kálgarð-
ur. Þetta land var stærra og
brattara en svo, að um gamla
f járrétt gæti verið að ræða. Allt
bendir þetta til þess, að þarna á
hólnum hafi fyrir löngu verið
reistur Htill bær og að sá, sem
það gerði og þar bjó hafi einnig
byggt fjárhúsið utan við hólinn
og gert kálgarðinn I fjárhús-
brekkunni. örnefnin sýna, að
sá sem þetta gerði hefur heitið
Páll, og getur þá ekki verið um
annan að ræða en séra Pál
Guðmundsson I Vallanesi, og
hefur hann þá ráðist I þetta á
eigin kostnað, er hann var þar
aðstoðarprestur frænda síns,
'séra Stefáns Pálssonar, I 14 ár,
þvf óhugsanlegt er að hinn
síðarnefndi hafi gert þetta á
sinn kostnað eða prestsseturs-
ins fyrir aðstoðarprest sinn.
Útaf fyrir sig er það líka
ósennilegt að aðstoðarprestur
hafi ráðist I þessar óvenjulegu
framkvæmdir á sinn kostnað,
en þegaraðergáðvoru allar
ástæður séra Páls I sámbandi
við .þennan atburð líka alveg
óvenjulegar.
Séra Páll varð, eins og fyrr
segir, aðstoðarprestur I Valla-
nesi hjá frænda sínum, séra
Stefáni Pálssyni árið 1752 og
gerði þá vafalaust ráð fyrir að
vera það meðan séra Stefán
væri þar prestur og að fá hið
eftirsótta brauð eftir að séra
Stefán léti þar af prestsskap.
Þetta hefði líka allt gengið að
óskum, ef Jóni, syni séra
Stefáns, er var við nám I
læknisfræði er þetta gerðist,
hefði ekki síðar snúist hugur og
ákveðið að verða prestur og orð-
ið aðstoðarprestur föður síns
1766 og eftirmaður hans sem
prestur I Vallanesi 1768 til
1777, er hann varð að fara frá
vegna geðbilunar, en þá var
séra Páli veitt Vallanes, eftir að
hafa verið prestur á Kirkjubæ I
11 ár. Vallanesi hélt hann síðan
til æviloka 1782.
Faðir séra Páls var séra
Guðmundur Pálsson, prestur á
Kolfreyjustað I Fáskrúðsfirði,
mikill búmaður og talinn á sín-
um tlma auðugasti prestur
landsins, og voru þeir þó marg-
ir vel fjáðir. Á fyrstu aðstoðar-
prestsárum sínum I Vallanesi,
1754, kvæntist séra Páll Ingi-
björgu, dóttur séra Jóns Þor-
lákssonar, prests á Hólmum við
Reyðarfjörð, sem var talinn
efnaður maður. Virðast hin
ungu hjón þVí ekki hafa þurft
að sætta sig við þröngan húsa-
kost I gamla Vallanesbænum I
sambýli við séra Stefán og fólk
hans. Hefði þetta líka stungið
óskemmtilega I stúf við kjör og
ástæður Þórunnar systur séra
Páls, sem bjó I næsta nágrenni
við Vallanes og var kona
héraðshöfðingjans, Péturs Þor-
steinssonar, sýslumanns á
Ketilsstöðum á Völlum. Sýnir
þetta, að hin ungu hjón muni
hvorki hafa skort áhuga né
möguleika til að reisa sér snotr-
an bæ á Pálshúshólnum og
myndarlegt fjárhús út af hon-
um, allt með fjárhagsaðstoð
hinna efnuðu foreldra sinna.
Lftið fjós gat verið undir bað-
stofu, sem tlðkaðist á þessum
tlma. — Ég tel umrædd örnefni
vitna um þetta, og að þetta sé
hin rétta skýring á uppruna
þeirra.
I sambandi við kálgarðinn vil
ég benda á eftirfarandi: Séra
Guðmundur á Kolfreyjustað
kostaði Pál son sinn, eftir að
hann hafði lokið stúdentsprófi I
Skálholti, til náms I Danmörku.
Þar hefur hinum verðandi
presti og bónda I Vallanesi gef-
ist ákjósanlegt tækifæri til að
kynna sér garðyrkju Dana.
Hinn myndarlegi kálgarður I
fjárhúsbrekkunni ber þess
vitni, að séra Páll hafi gert
þetta og notfært sér þekkingu
sína I þeim efnum, er hann varð
aðstoðarprestur I Vallanesi og
byggði bæ sinn á Pálshúshóln-
Fiat 132 1600 special
árg. 1974, sérlega vel með farinn, lítið ekinn
bíll til sölu og sýnis í dag.
Bíllinn er Ijós brúnn að lit og grænn að innan.
Uppl. ísíma 42856.