Morgunblaðið - 04.11.1976, Qupperneq 21
20
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 4. NÓVEMBER 1976
Uppreisnin f Ungverjalandi 1956.
Þegar Sovétríkin bördu nid
Rússnesku „verndararnir" komnir ð vettvang.
Kröfur
um frelsi
Ungverska uppreisnin hófst 23. októ-
ber 1956, en áður hafði nokkur ólga ríkt
í landinu og mótmælafundir verið haldn-
ir. Að fundum þessum stóðu aðallega
stúdentar, menntamenn og verkamenn,
og svo var einnig um fundinn, sem boð-
aður var siðdegis þriðjudaginn 23. októ-
ber þetta ár. Mikill mannfjöldi hlýddi
kallinu, og þegar skyggja tók í höfuð-
borginni var talið að um hálf milljón
manna væri saman komin til að mót-
mæla ófrelsi og afskiptum Sovét-
ríkjanna af málum Ungverjalands.
Krafðist mannfjöldinn þess að Imre
Nagy tæki við af Stalinistanum Andras
Hegedus sem forsætisráðherra og ný
ríkisstjórn urði skipuð án aðildar Stalín-
ista. Þá krafðist mannfjöldinn þess að
unnið yrði að því að koma á auknu
lýðræði í landinu, breytingar yrðu gerð-
ar á flokksforustu kommúnistaflokksins,
fyrrum framámönnum yrði refsað, sam-
band Sovétríkjanna og Ungverjalands
yrði byggt á algjöru jafnrétti rikjanna,
sovézku hersveitirnar yrðu fluttar frá
Ungverjalandi, rússneska yrði ekki leng-
ur skyldunámsgrein í skólum landsins
og minni áherzla lögð á kennslu Marx-
Leninisma. í samþykktum mótmæla-
fundanna er einnig tekið fram að
fundarmenn lýsi samstöðu með pólskum
félögum sínum, og að Pólverjar hafi
gefið það fordæmi, sem Ungverjalandi
bæri að fylgja, en fyrr á árinu höfðu
uppþot í Póllandi leitt til breytinga á
stjórninni þar.
Upphaf bylt-
ingarinnar
Fyrstu skotunum var hleypt af eftir að
dimma tók að kvöldi 23. október. Sveitir
öryggislögreglunnar illræmdu reyndu að
dreifa mannfjöldanum með byssustingj-
um og táragasi, en án árangurs. Stjórn
Hegedus forsætisráðherra kom saman til
að ræða aðgerðir, fyrirskipaði útgöngu-
bann og fól hernum að halda uppi reglu,
en allt kom fyrir ekki. Á áttunda tíman-
um að morgni 24. október tilkynnti svo
miðst jórn Verkamanna(kommúnista)-
flokksins að hún hefði falið Imre Nagy
að taka við embætti forsætisráðherra.
Embættistaka Nagys bætti lítið stöðu
uppreisnarmanna, því hans fyrsta verk
var að lýsa neyðarástandi í landinu og
leita til Varsjárbandalagsins eftir aðstoð
við að bæla uppreisnina niður, eða svo
var sagt í fyrstu. Síðar kom í ljós að það
var Ernö Gerö aðairitari flokksins, sem í
nafni stjórnarinnar óskaði eftir sovézk-
um hersveitum til að bæla byltinguna
niður. Nagy skoraði hins vegar á landa
sína að leggja niður vopn, enda skyldi
þeim þá órefsað. Var þeirri áskorun út-
varpað hvað eftir annað fram eftir degi,
en án árangurs. Þvert á móti þá færðu
uppreisnarmenn sig upp á skaftið,
bjuggu sér út bensínsprengjur, sem þeir
notuðu gegn sovézkum skriðdrekum.
Undir kvöld viðurkenndi útvarpið í
Búdapest að harðir bardagar væru þar
háðir og að „afturhaldsöfl“ sæktu fram
að stjórnarbyggingum og hermannaskál-
um.
Erfitt var frá byrjun að fá áreiðanleg-
ar fregnir af ástandinu i landinu, og
fengust þær helzt með ferðamönnum,
sem komu þaðan til Austurríkis. Þannig
bárust fregnir til Vínarborgar á öðrum
degi uppreisnarinnar um að sveitir
vopnaðra verkamanna, stúdenta og jafn-
vel unglingspilta hefðu gert árásir á
aðalstöðvar kommúnista, Karolyi-
herbúðirnar og útvarpsstöð höfuð-
borgarinnar, og virtust hafa komið sér
vel fyrir.
1 dögun miðvikudagsins 25. október
lýsti ríkisstjórnin því yfir í útvarpstil-
kynningu að uppreisnin hefði verið bar-
in niður, en fljótlega bárust áreiðanlegrr
fréttir, sem sýndu að svo var alls ekki,
heldur hafði uppreisnarmönnum tekizt
að ná yfirráðum í stórum landshlutum,
og fjöldi hermanna hafði gengið í lið
með þeim. Þeir sem vaskast gengu fram
í baráttunni við uppreisnarmenn voru
sveitir öryggislögreglunnar, enda var
hart á þeim tekið áður en yfir lauk.
Vonarneisti
Þennan miðvikudagsmorgun flutti
Nagy forsætisráðherra svo útvarps-
ávarp, þar sem hann gekk langt til móts
við kröfur uppreisnarmanna. Hét hann
því meðal annars að ný ríkisstjórn yrði
mynduð á breiðari grundvelli en áður
hafði verið, og að reynt yrði að semja við
Sovetrikin „á jafnréttisgrundvelli" um
brottflutning sovézka hersins úr landi.
Þá skoraði Nagy enn á uppreisnarmenn
að leggja niður vopn, og hét því að her
sá, er það gerði fyrir klukkan tiu þetta
kvöld skyldi sýkn saka, en þeir sem ekki
hlýddu þessari áskorun yrðu vægðar-
laust skotnir. Um þetta leyti var einnig
skýrt frá því að Gerö hefði látið af em-
bætti aðalritara flokksins, og að Janos
Kadar hefði tekið við því.
Þriðji hluti
Búdapest
Þrátt fyrir yfirlýsingar Nagys var bar-
dögum haldið áfram í höfuðborginni og
úti um land, og víða var boðað til mót-
mælaverkfalla þar til sovézku hersveit-
irnar væri horfnar úr landi.
Það var loks að kvöldi 28. október,
eftir sex daga óeirðir og bardaga, að svo
virtist sem uppreisnarmenn hefðu farið
með sigur :f hólmi. Þetta kvöld kom
Nagy enn fram í útvarpi og skýrði frá
því að hann hefði átt viðræður við yfir-
menn sovézku hersveitanna í Ungverja-
landi, og að þeir hefðu fallizt á að hefja
brottflutning sveitanna úr landi, og þá
fyrst frá höfuðborginni. Einnig skýrði
Nagy frá því að öryggissveitirnar ill-
ræmdu yrðu leystar upp, að merki
kommúnista yrði ekki lengur í fána
landsins, og að nýtt ríkisráð hefði verið
skipað. Lauk Nagy máli sínu með þvi að
bera á móti því að bylting hefði verið
gerð í landinu, heldur hefði hér verið
um að ræða hreyfingu, sem gripið hefði
um sig meðal þjóðarinnar í þeim tilgangi
að tryggja sjálfstæði landsins. Þriðju-
dagurinn 30. október var merkisdagur í
sögu ungversku uppreisnarinnar, því þá
tilkynnti Nagy myndun nýrrar fjögurra
flokka ríkisstjórnar, skýrt var frá því að
hafinn væri brottflutningur sovézku
hersveitanna, og birt var yfiriýsing so-
vézku stjórnarinnar um að hún væri
reiðubúin til að hefja viðræður við
stjórnir annarra ríkja, sem væru aðilar
að Varsjárbandalaginu, um brottflutn-
ing sovézkra hersveita þaðan.
Liðssamdrátt-
ur Rússa
Bjartsýni var nú tekið að gæta hjá
íbúum Ungverjalands á framtíðina, og
31. október gaf nýja rikisstjórnin út yfir-
Búdapestbúar virða fyrir sér Ifk manns úr öryggislögreglunni.
Götumynd frá Búdapest.