Morgunblaðið - 14.02.1982, Blaðsíða 34

34
MORGUNJJLAÐIÐ, SU^NUDA^UR 14. FEBRÚAR 1982
Áttræð — Gertrud
Nilsen Friðriks-
son prófastsfrú
Fyrir rúmum 60 árum kom
hingað til lands ung dönsk skáta-
stúlka, og var hún sveitarforingi í
kvenskátasveit KFUK-skátanna í
Danmörku. Tildrögin voru þau, að
hún hafði sótt um stöðu á Græn-
landi, en ekki fengið hana, var hún
spurð aö því hvort hún vildi ekki
alveg eins fara til Islands. Varð
það úr og dvaldi hún sumarlangt á
Staðastað hjá sóknarprestinum
þar. Má segja, að tilvíljun ein hafi
ráðið þessari fyrstu Islandsferð
hennar. Hún varð hrifin af landi
og fólkinu sem þar býr, en hvort
að hinn ungi guðfræðinemi haf
verið kominn til skjalanna, ska
látið ósagt, enda miklu skemmti-
legra að vita ekki allt út í ystu
æsar, fólk flýtti sér ekki eins mik-
ið í þeim málum, eins og það gerir
nú.
Þessi unga stúlka hét Gertrud
Nilsen. Og nú fóru örlagadísirnar
að spinna þráð sinn. Eftir íslands-
dvölina kynntist hún ungri ís-
lenskri hjúkrunarkonu, Jakobínu
Magnúsdóttur. Hún hafði kynnst
skátastarfinu og átti sér þann
draum fegurstan að stofna skáta-
félag fyrir stúlkur heima á ís-
landi. En reglur voru á þann veg,
að hún varð að fá starfandi skáta-
foringja til þess að undirbúa og
stofna félagið.
Gertrud hafði sótt um styrk til
Sáttmálasjóðs til þess að geta far-
ið til Islands. Hugðist hún leggja
stund á íslenskunám.
Þær stöllur lögðu nú á ráðin og
leystu málið þannig, að Gertrud
skyldi hjálpa Jakobínu til að
stofna félagið, og aðstoða þær
fyrsta kastið. Önnur Islandsferð
Gertrud var því með ráðum gerð,
og fól í sér takmark. Kvenskátafé-
lag var síðan stofnað 7. júlí 1922,
og starfaði í nokkur ár innan vé-
banda KFUK. Varð Jakobína
Magnúsdóttir fyrsti foringi þess.
En nú voru framtíðarörlög Ger-
trud ráðin. Tilvonandi eiginmaður
hennar, ungur guðfræðingur,
Friðrik A. Friðriksson, var að
verða alvarlegur hluti í lífi henn-
ar, og svo varð, að 4. júní 1925
gengu þau í hjónaband, bjuggu
nokkur ár í Vesturheimi, eitthvað
í Danmörku, en best þekkjum við
þau sem prestshjónin á Húsavík
um ótal ára bil.
Svo aftur sé vikið að skátaþætt-
inum, þá tók Gertrud rösklega á
málum við undirbúning félagsins,
og þar hygg ég að þær stöllur, hún
og Jakobína, hafi verið samtaka.
Skátareglur voru til þess að þeim
væri hlýtt. Agi var nauðsynlegur.
Virðingu skyldi bera fyrir boðum
og bönnum, foringjum og öðrum
yfirboðurum. Það var enginn efi á
því hvernig skáti skyldi haga sér,
hverjar væru skyldur hans, og í
hverju hugsjónin væri fólgin. En
oft fer það nú svo, eins nú, þegar
þetta er rifjað upp, að þessi hend-
ing úr ljóði Davíðs frá Fagraskógi
hljómar fyrir eyrum: ... „fæstir
njóta eldanna, sem fyrstir kveikja
þá“. En Gertrud eignaðist hér
þann lífsförunaut, sem tendraði
með henni heimilisarininn, sem
bar bæði birtu og yl í löngu hjóna-
bandi. Ég rek ekki þann þátt sögu
hennar hér, enda er ég henni ekki
nægilega kunnug. Ég veit bara, að
þetta tvennt, sem hún gaf íslandi,
skátafræið sem hún gróðursetti og
hlúði að í byrjun, ásamt því að
vera skátaforingi á Húsavík um
árabil, og það sem hún vann Is-
landi sem prestskona í meira en
hálfa öld, það gerir hana ógleym-
anlega og tengir hana órjúfandi
böndum við Island og íslenska
þjóð.
Séra F'riðrik lést 16. nóv. sl. ár.
Það verður því stórt skarð í fjöl-
skylduhópinn, nú, þegar hún á átt-
ræðisafmæli, 15. febrúar (á morg-
un), en börnin 4 og barnabörnin
veita henni ástúð og umhyggju.
Þess^r fáu línur eiga að flytja
þakkir, kveðjur og árnaðaróskir
frá ótal skátastúlkum, sem notið
hafa góðs af því fræi, sem hún sáði
hér í upphafi starfsins. Við vitum
að tíðarandinn og tímans tönn
narta alltaf skörð í það sem skap-
að hefur verið, en ef við erum svo
lánsöm að halda kjarnanum, þá
má alltaf laga og prýða það sem
aflaga hefur farið í tímans rás.
Kæra Gertrud, við sendum þér
hugheilar blessunaróskir og minn-
umst þín með þakklæti og virð-
ingu.
Með skátakveðju frá okkur
skátasystrunum.
Hrefna Tynes
Þær eru undarlega ólíkar liðnar
stundir, er við setjumst niður og
köllum eftir, sumar eru bjartar og
hlýjar, — aðrar dimmar og kald-
ar. En skrýtnast finnst mér, að
stundirnar í gullnasjóði minn-
inganna eiga ekkert taktstig við
mælistokk þeirra uppi á Veður-
stofu, þær eru tengdar allt, allt
öðru, tengdar fólki. Sumir koma
alltaf í nálægð þína vafðir í
skikkju skuggans og reyna að
draga þig með sér niður í myrkra-
hylinn, — aðrir koma svífandi til
þín á geislans væng, vefja þig
birtu og yl. Slíkra minnist eg í
dag, er eg hugsa til áttræðisaf-
mælis frú Gertrud prófastsfrúar í
Húsavík, 15. febrúar.
Það var sunnudagur, guðsþjón-
usta í Hallgrímskirkju. Við vorum
komnir þar þrír félagar með vin-
um okkar til þess að heyra föður
þeirra, prestinn í Húsavík, pred-
ika. Slíkan predikunarmáta hafði
eg aldrei séð fyrr. Eg var vanur
því að presturinn stæði í stólnum
og læsi þar það sem honum hafði
tekizt að koma á blöðin sín. En
séra Friðrik, nei, það var nú
eitthvað annað. Hann hreinlega
fylgdi orðum sínum niður úr
stólnum, skildi ekki við þau í
hvelfing kirkjunnar, heldur bar
þau til mín. Augu hans og andlit
ýmist hlógu af gleði eða myrkvuð-
ust af sorg, og hendur hans þær
urðu brú milli hans og mín. í raun
vissi eg ekki mitt rjúkandi ráð, —
mig langaði til að hlæja, mig lang-
aði til að gráta, þorði hvorugt, en
örþreyttur sannfærðist eg um, að
séra Friðrik væri meðal beztu
predikara, er eg hafði hlustað á.
Seinna, þegar eg var orðinn pred-
ikunarmáta hans vanari, þá skildi
eg líka, að hann var meðal list-
fengustu ræðumanna þjóðarinnar.
Önnur mynd. Eg ráfaði niður
Arnarhól í glímu við boð vinar
míns Vilhjálms Þór um nýtt starf.
Það virtist allt mæla með því, eg
hafði fallið í prestskosningum
fjórum sinnum á einu ári, og það
var að renna upp fyrir mér, að
kirkjan hefði ekki not fyrir skussa
seín mig. Þá allt í einu stóð séra
Friðrik fyrir framan mig. Um-
búðalaust bað hann mig að sækja
um annað tveggja prestakalla er
laus voru í prófastsdæmi hans. Eg
brást illur við, sagði honum, að
mér þætti hann hugsa af litlum
hlýleik til sóknarbarna þessara
safnaða, fyrst hann hvetti mann
til að sækja, sem hann þekkti ekki
neitt nema það eitt, að þeir söfn-
uðir sem hann hafði kynnt sig hjá
höfnuðu honum án hiks. Þá brosti
séra Friðrik og sagði: Heldur þú,
að eg þekki ekki þann dreng, er
sonur minn velur að vini? Þessi
orð urðu örlagavaldar í mínu lífi,
þau færðu mér vini, meir en vini,
færðu mér og mínum foreldra-
umhyggju prófastsheimilisins í
Húsavík.
Já, við urðum þeirrar gæfu að-
njótandi að kynnast því, og hvílíkt
menningarheimili. Eg lærði um
prófastinn, að hann var meðal
fjölgáfuðustu manna, og hafði
ávaxtað pund sitt af þeirri elju að
undrun sætti. Það var eins og
hann hefði tíma til alls, alls nema
hugsa um sjálfan sig. Þyrfti að
leita að fróðleik úr bókum, þá var
að spyrja prófastinn um hvar, —
þyrfti að ljóða eða semja lag, allt
frá dægurflugu til kantötu, þá var
að halda á fund prófastsins, — og
þyrftir þú á listamanni að halda
við skrift á orðum eða nótum, þá
var enginn líklegri til þess að gera
það en hann. Vildir þú gera vini
þínum, innlendum eða erlendum,
vel, sýna honum íslenzkan akur
vökvaðan döggvum klassískrar
menningar heimsins, þá var að
halda með hann á prófastsheimil-
ið, og njóta þess að sjá gestinn
fyllast undrun og aðdáun.
En prófasturinn var ekki einn,
— Ijóminn í kringum hann var
ekki aðeins af ljósinu sem hann
sjálfur bar, heldur var bjarminn
af tveggja ljósi. Eg sannfærðist
fljótt um það, að örlagadísirnar
höfðu rétt fyrir sér, er þær ófu
saman í vef lífsþræði Gertrud
Estrid Elise og Friðriks Aðal-
steins. Já, hverjum nema þeim
vísu meyjum hefði dottið í hug að
sækja á heimili konunglegs
skjalavarðar, Holgers Nielsen, og
formanns kvenfélagasambands
Kaupmannahafnar, Dagmars
Nielsen, sækja þangað fjöl-
menntaða stúlku, leiða hana í
flekk að Staðarstað á Snæfells-
nesi, kynna hana þar fyrir íslenzk-
um háskólanema sem var að
bjástra í fræðum um himininn?
Engum sjálfsagt, en þær hættu nú
samt ekki við, fyrr en þau Gertrud
og Friðrik voru orðin strengir
undir strokum sama bogans. Þau
fylgdust að til Ameríku, en komu
sem betur fer heim aftur. Gertrud
gaf ekki aðeins séra Friðriki hja-
rta sitt, hún rétti íslenzkri þjóð
mannvænleg börn, gaf íslenzkri
þjóð krafta sína og kunnáttu. Þarf
eg að minna á brautryðjendastarf
hennar innan kvenskátahreyf-
ingarinnar, — minna á skólastörf
hennar, — störf hennar fyrir
kvenfélög, slysavarnafélag, —
starf hennar við hljóðfærið, já,
starf hennar í kirkju og utan? Nei,
eg held ekki, þið sem þessi orð les-
ið, þekkið þetta allt, hinum yrði
það ekki til nokkurs gagns. Hitt
vil eg draga fram, að eg efast stór-
lega um það, að slíkur bjarmi væri
um séra Friðrik í hugum okkar
nema af því að Gertrud var við
hlið hans. Eg horfði á hann
gleyma sér í verkum sínum, kunna
hvorki skil á nóttu eða degi, og eg
er sannfærður um það, að hann
hefði hreinlega týnzt í brota-
hrúgu, ef hún hefði ekki verið við
hlið hans og raðað fyrir hann í
heila mynd. En svo samstíg voru
þau að eitt skóhljóð barst af för
þeirra um veginn. Þrátt fyrir
þetta taldi eg þau æði ólík. Hann
minnti mig ailtaf á drenginn, hún
á elskandi móður. Viðkvæmri
listamannslund hans hæfði ekki
hvaða umhverfi sem var. Hversu
oft hafði hann ekki í gleði ákafans
boðið til sín gestum, gleymt að
láta þess getið, en húsfreyjan orð-
ið að bjarga öllu, þegar hann, við
útidyrnar, mundi, hvað honum
hafði orðið á. Þá kom í ljós, hversu
frábær húsmóðir hún er, hversu
lagið henni er að gera veizlu, á
stund, þar sem mörg konan hefiíi
hreinlega látið eftir sér að gefa sig
örvæntingunni á hönd. En hún
kunni og kann til verka, og heimil-
ið hennar varð fyrirmynd í hugum
okkar, fyrirmynd prestsheimila að
myndarbrag og fádæma rausn,
þar sem hverjum, er að garði bar,
var fagnað af gefandi kærleika.
Enn sækir að mér mynd. Þau
hjónin voru að koma frá Dan-
mörku, — höfðu dvalið þar um
tíma, eftir að þau sögðu prests-
embætti lausu í Húsavík. Þau
geisluðu af tilhlökkun að takast á
við þau verk er erill embættis-
þjónustunnar hafði dregið þau frá.
En hvar gætu þau sinnt slíkum
störfum? Jú, séra Friðrik ætlaði
bara að byggja. Eg varð allur að
eyrum. Grunur minn var, að þau
hjón ættu ekki digra sjóði. í þjón-
ustu fyrir kirkjuna höfðu þau gef-
ið allt sem þau áttu að gefa, og sá
sem ekki krefst, verður sjaldan
ríkur. Samt töldu þau sig óhemju
rík, þau áttu fjölmenntuð og vel-
gerð börn, og þau áttu þakkláta
hugi fólks, sem þau höfðu borið
sólskin til á vegi. En slíkur auður
er sjaldan veðhæfur fyrir steypu
og „sönnum" verðmætum íslenzkr-
ar þjóðar. Við ræddum þetta fram
og aftur, og þar kom tali, að mér
skildist, að þau gætu vel hugsað
sér að taka að sér þjónustu innan
kirkjunnar enn í nokkur ár. Það
væri bara svo skrýtið að þeim
væri hún ekki boðin. Er þau höfðu
kvatt, læddist eg að símanum og
tjáði biskupi, hvað þau hefðu sagt
um áframhaldandi þjónustu.
Ævintýrið á Hálsi hófst. Þau voru
þar í átta og hálft ár, og á því
kann eg skil, að Fnjóskdælir töldu
þau mikla gæfusending. Þau pred-
ikuðu fagnaðarboðskap kærleik-
ans, þau kenndu, og þau stofnuðu
kóra, — voru gefandi vinir í faðmi
lotningarfullra safnaða. Já, þeim
leið þarna sannarlega vel, og sókn-
arbörnunum þótti meira til um
dalinn sinn að hafa þau hjá sér.
Eg gleymi ekki fyrstu jólunum,
eftir að þau héldu þaðan. Það var
saknaðartregi í skrifum séra Frið-
riks til mín:
\ú c*r á llálsi hljóii —
llcl/l cina vdrarnoll
broslin röcld Ivcrsl úr horni,
mcinsár oj» moldar|>v öl,
niuldrandi um sckl oj* kvöl.
Drcjísl hurl oj» dvín ad morijni.
Síðasta myndin er úr kirkju
minni. Hann var hjá mér, leið-
beindi mér með ráðum, og enn
finn eg ylinn af faðmlagi hans, er
við kvöddumst hinsta sinni. í lotn-
ingarfullu hjarta geymi eg mynd
af einum mesta ljósbera, er eg hefi
kynnst.
En það er satt, orðin mín áttu
aðeins að vera kveðja á afmælis-
degi frúarinnar, þakkarkveðja frá
þremur klerkum í Reykjavík,
námsfélögum Arnar, og fjölskyld-
um þeirra. Má eg líka hvísla þökk
kirkju minnar og þjóðar til frú
Gertrud fyrir frábæra gjöf er hún
bar Islandi, sjálfa sig. Ég veit að
Danmörk eignaðist við það
bjarma í hugum okkar, — og ís-
land varð betra eftir.
Lifðu heil.
Haukur.
Hólmfríður Óladóttir
Baldvinsson - Níræð
í dag, 14. febrúar, er hún lang-
amma mín, Hólmfríður Óladóttir
Baldvinsson, níræð. Að hugsa sér,
níræð og enn svona hress, þrátt
fyrir mikið hnjask á hinum og
þessum spítölum.
Þessi kona með þennan mikla
persónuleika hefur gert margt um
ævina. Margt og mikið. Hún var
meðal annars með hattabúð hérna
í Reykjavík í kringum og eftir
stríðsárin og byggði hús með
seinni manni sínum.
Alltaf hefur það verið eitthvað
sem dró mann að henni. Sem
krakki fór ég oft upp í heimsókn
til hennar og við borðuðum saman
ís eða spiluðum á spil. Stundum
sagði hún mér sögur, þótt ekki
hafi maður verið þolinmóður
áheyrandi og alltaf kunni hún
kvæði við hvaða atvik sem kom
upp. Ég held að ég megi með sanni
segja að ég sé ekki sú eina sem
dróst að henni eða þótti mikið til,
hennar koma. „Kaupmennirnir á
horninu" hafa allir haft dálæti á
henni, þótt hún skammaði þá
suma oft.
Það var ekki fyrr en fyrir
nokkrum árum að ég fór að skilja
langömmu nokkurn veginn og
kunna að meta hana. Enn fer ég
upp í heimsóknir til hennar. Núna
höfum við yfirleitt meira til að
tala um því að ég er orðin „fullorð-
in manneskja" og óhætt að treysta
Kllitdtllittdtttttlttlltlll*
mér fyrir ýmsu og ég er farin að
skilja meira.
Öli fjölskyldan á henni yfirleitt
eitthvað að þakka, því hún hefur
hjálpað mörgum. Hún hjálpaði
meðal annars foreldrum mínum
nýgiftum, á meðan þau voru að
koma undir síg fótunum. Ég á
henni líka margt að þakka. Alveg
óteljandi hluti. En mest vil ég
þakka henni fyrir að vera til. Til
hamingju með afmælið langamma
mín og vonandi ferðu ekki frá
okkur alveg strax.
Fríða Björk