Morgunblaðið - 19.01.1984, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 19. JANÚAR 1984
Brautryðjandinn
Finnur Jónsson
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
FINNUR JÓNSSON
íslenskur brautryðjandi.
Höfundar: Frank Ponzi og Indriði G.
Þorsteinsson.
Hönnun og útlit, val mynda, saman-
tekt æviferils, blaðagreina
1921—1929 og heimildaskrár: Frank
Ponzi.
íslensk þýðing ritgerðarinnar.
Listamaður á undan sinni samtíð:
Sigrún Ástríður Eiríksdóttir og
Bernard Scudder
Meiri hluti textans er baeði á ís-
lensku og ensku.
Almenna bókafélagið 1983.
Saga Finns Jónssonar er mjög
sérkennileg, einstök í íslenskri
list. Ungur var hann staddur í höf-
uðstöðvum nútímalistar í Þýska-
landi og fór að sýna með Sturm
1925 þar sem málarar eins og
Kandinsky, Schwitter, Duchamp
og Archipenko voru í forystu. Um
sýningu Finns Jónssonar í Reykja-
vík sama ár farast Frank Ponzi
svo orð að þar hafi verið „brotið
blað í sögu íslenskrar myndlistar.
Vissulega hefur mikilvægi þessar-
ar sýningar þar sem innlendur
listamaður kynnti í fyrsta sinn
heima fyrir hinn nýja tjáningar-
máta afstraktlistar nú verið við-
urkennt þótt það gleymist um
skeið. Þýðing hennar fór fyrir
ofan garð og neðan hjá flestum, en
fáeinir, aðallega listamenn, skrif-
uðu greinar hinum umdeildu mál-
verkum til varnar."
Meðan íslendingar sýndu Finni
Jónssyni tómlæti var kveðinn upp
annar dómur yfir myndum sem
listamaðurinn hafði skilið eftir í
Þýskalandi. Þar voru á ferð menn
eins og Herwarth Walden, einn
helsti gagnrýnandi þessara tíma
og forstöðumaður Der Sturm.
Hann sá í verkum Finns óvenju-
legan og sérstæðan persónuleika.
Hinn kunni bandaríski listsafnari
Katherine S. Dreier keypti tvö
verk eftir Finn Jónsson: Marglitan
heim og Konu við spilaborð. Hugs-
anlegt er að Marcel Duchamp hafi
verið með í ráðum þegar hún
keypti þessi verk. Eins og Frank
Ponzi bendir á var safn framúr-
stefnuverka Katherine S. Dreier í
Bandaríkjunum „fyrsta nútíma-
listasafnið í myndlistarsögunni".
Reynt var síðar að hafa upp á
Finni Jónssyni á íslandi, en án
árangurs. Hann hafði orðið við-
skila við þann hóp brautryðjenda
sem hann starfaði með forðum.
Stríðið átti sinn stóra þátt í því.
En frægð Finns Jónssonar kom að
utan eftir að hann sýndi verk sín í
Strassborg 1970 á Evrópu 25-sýn-
ingunni. Þá fóru virtir gagnrýn-
endur að tala um Finn í sömu and-
rá og Kandinsky, Klee og Léger.
Frank Ponzi skýrir sjálfur
hvers vegna Finnur Jónsson gat
ekki fallið inn í hugmyndaheim ís-
lenskra listvina sem jafnan hafa
tekið mið af epík, frásögn í list. Og
satt að segja er ekki torvelt að
skilja hvers vegna Finnur var ekki
settur á stall strax og viðurkennd-
ur brautryðjandi. Annað eins hef-
ur vafist fyrir mönnum hér heima.
Hann mætti þrátt fyrir allt viss-
um skilningi, ekki síst hjá Valtý
Stefánssyni, ritstjóra Morgun-
blaðsins, þótt ágreiningur væri á
milli þeirra um leiðir og úr yrði
ritdeila. Valtýr gerði til að mynda
Finnur Jónsson
grein fyrir því sem hann meinti
með gildum rökstuðningi.
Ýmsir góðir menn fögnuðu sýn-
ingunni. Emil Thoroddsen og
Björn Björnsson til dæmis. En
mótlætið olli því að Finnur Jóns-
son pakkaði brautryðjendaverkum
sínum niður og hóf að mála í skilj-
anlegri stíl en áður. Þar náði hann
eins og allir vita góðum árangri.
En ferskleiki afstraktverkanna
var ekki lengur fyrir hendi.
Indriði G. Þorsteinsson segir á
greinargóðan hátt frá ævi lista-
mannsins og baráttu hans fyrir
daglegu brauði sem meðal annars
fólst í því að hann starfaði lengi
við iðn sína, gullsmíðina. Grein
Indriða byggist á samtölum við
Finn, en það sem Frank Ponzi
skrifar er meira í ætt við listræna
úttekt.
Það má að vísu alltaf deila um
brautryðjendur. Eftir Sturm-
tímabil Finns Jónssonar komu
fram málarar sem fylgdu af-
straktstefnunni markvisst eftir og
gerðu hana svo árifaríka að lengi
skyggði hún á flest annað í ís-
lenskri myndlist. Meðal þessara
málara voru Svavar Guðnason og
Þorvaldur Skúlason í fararbroddi
og á hæla þeirra komu margir
yngri menn.
Það fer vart á milli mála að
málverk Finns Jónssonar á þriðja
áratugnum draga dám af þeirri
list sem tíðkaðist í Evrópu og náði
hámarki hjá Sturm-mönnum.
Þessar myndir eru margar hverj-
ar ákaflega fallegar, sumar ein-
faldar, aðrar skrautlegar. í lit
minna þær mig stundum á mál-
verk Einars Jónssonar, en Einar
var skyldari súrrealistum og tákn-
sæismönnum en þeirri list sem
spratt upp úr expressjónismanum
í Þýskalandi. Málverk eftir Finn
frá sjöunda og áttunda áratugnum
eru á margan hátt líkar hinum
margrómuðu brautryðjendaverk-
um.
Bókin um Finn Jónsson er hið
vandaðasta verk í alla staði. Hún
skipar verkum Finns Jónssonar í
eðlilegt samhengi heimslistar. En
ljóð Finns sem birt eru í bókinni
eru fornleg, ekki eins og þau séu
ort af nýjungamanni í listum. Þau
eru að því leyti skyld ýmsum
millibilsmálverkum hans.
Menningarlegt
framtak
Myndlist
Bragi Ásgeirsson
Undanfarið hefur Búnaðar-
banki íslands kynnst list þeirra
Finns Jónssonar og Jóhanns
Briem í gjaldeyrisdeild aðal-
bankans við Austurstræti.
Þykir mér rétt að vekja at-
hygli á þessari listkynningu
vegna þess hve smekklega og
menningarlega hér er að verki
staðið. Fyrir utan ágæt mál-
verk á veggjum gjaldeyrisdeild-
arinnar eru nýútkomnar bækur
um list þeirra kynntar í glugg-
unum ásamt sýnishorni af silf-
ursmíði Finns Jónssonar.
Báðar bækurnar eru hinar
vönduðustu svo sem kunnugt er
af umsögnum og öllum til sóma
er lögðu þar hönd að, auk þess
að þær frægja þessa listamenn
að verðleikum.
Með þessari listkynningu
rækir Búnaðarbankinn menn-
ingarlegt hlutverk, sem er mjög
í ætt við það sem sumir bankar
gera erlendis og þykir sjálfsagt.
Eitt af hlutverkum bankastofn-
ana þykir vera, að hlúa að
menningu og listum og kynna
almenningi hið besta og fersk-
asta er fram kemur á þeim
vettvangi. Um það eru ótal
dæmi og víst er að bankastofn-
anir tapa aldrei fé á slíkri
starfsemi. Bankarnir verða
ólíkt vistlegri og meira í tengsl-
um við lífsins púls.
Sjaldan hefur verið meiri
þörf á því og á síðustu tímum,
að halda fram hvers konar
fróðleik að fólki og það á ein-
mitt að gerast með klækjum
listar. Fróðleikurinn á að renna
fyrirhafnarlaust og ósjálfrátt í
fólkið — vera settur þannig
fram, að hann verði forvitni-
legur og komi úr óvæntustu
áttum. Það situr nefnilega
lengst í fólki sem það veit ekki
að það hafi meðtekið, — eða
hugsar ekki út í, frekar en að
það andi að sér súrefni og öðr-
um lífsnauðsynlegum efnum úr
andrúmsloftinu. Fróðleikurinn
er einnig lífsnauðsynlegur á
tímum myndbanda- og tölvu-
væðingar og við það verðum við
í æ ríkara mæli áþreifanlega
vör.
Vísindamenn, er standa að
baki örtölvutækninni, eru ein-
mitt stöðugt að benda á mikil-
vægi almenns fróðleiks og
skapandi hugsunar. Þeir vísa
sérstaklega til mikilvægi skap-
andi lista og vilja álíta skóla-
stofnanir er kenna þessi atriði
mikilvægustu menntastofnanir
framtíðarinnar — til að hamla
á móti hvers konar staðlaðri
múghugsun.
— Það ber að þakka Búnað-
arbankanum og jafnframt öll-
um öðrum bönkum, sem með
fræðandi atriðum í formi
gluggaskreytinga, menntandi
almanökum og myndverka-
kaupum, svo eitthvað sé nefnt,
eru með í því að virkja og efla
íslenzkt menningarsvið.
Sýning frá Málmey
Myndlist
Valtýr Pétursson
Carl Fredrik Reuterswárd er
einn af þekktustu listamönnum
í Svíaríki og hefur áunnið sér
mikið nafn á alþjóðlegum
vettvangi. Hann gerði sér lítið
fyrir og færði Listasafninu í
Málmey mikla gjöf árið 1982.
Sú sýning, sem hér er nú á ferð,
er partur af þessari miklu gjöf
listamannsins, og hefur sýning
þessi verið á ferð að undan-
förnu í heimalandi listamanns-
ins, Svíþjóð, og mun fara héðan
til Noregs og Finnlands. Það er
Listasafnið í Málmey, sem hef-
ur veg og vanda af þessari sýn-
ingu og fylgir henni vegleg sýn-
ingarskrá þar sem forstöðu-
maður Listasafnsins í Málmey
skrifar stuttan formála, en
einnig eru þar nokkur orð frá
hendi listamannsins sjálfs. Að-
alsteinn Ingólfsson hefur og
sett nokkrar línur saman í þeim
tilgangi að kynna hinn fjölhæfa
listamann.
Hér er á ferð nokkuð veiga-
mikil sýning, sem er af því tagi,
sem til sjaldgæfra hluta má
teljast hér á landi. Það er ekki
auðvelt að gera grein fyrir
þessum verkum, sem flest hafa
orðið til hjá listamanninum á
tíu ára bili, 1955 til 1965, en
einmitt á því tímabili segir
listamaðurinn sjálfur, að
eitthvað merkilegt hafi verið að
gerast í list hans. Það má vera,
að svo sé, en svo margslunginn
listamaður er hér á ferð, að
vart verður hann dreginn í sér-
stakan dilk með jafn stuttu
skrifi og hér er á ferð. Til að
einfalda málið, má með sanni
segja, að list Reuterswárd sé
meira og minna í tengslum við
síðari tíma Dada, en við hér á
íslandi höfum nú fengið vænan
skerf af því öllu saman undir
ýmsum nöfnum og úr ýmsum
áttum. Ekki fæ ég séð að Reut-
erswárd sé afar frumlegur í
myndgerð sinni, og frekar vil ég
setja hann á bekk með ýmsum
öðrum, sem gert hafa heims-
hreyfingu úr þeirri listgrein,
sem um er að ræða. Þessi verk
eru samt persónuleg og bera
rækilega svip síns skapara, en
eins og ég sagði áðan, er hér svo
margþættur persónuleiki á
ferð, að ógerningur virðist á
stundum að henda reiður á eðli
hans, ef svo mætti að orði kom-
ast.
Þessi sýning í Norræna hús-
inu er viðburður hér hjá okkur,
en ég er ekki viss um, að margir
hafi verulega ánægju af þessum
verkum. Þau eru ekki auðskilin,
þótt gerð séu af mikilli fimi á
köflum. Það er áberandi til að
mynda, hvernig listamaðurinn
leikur sér að því að spenna
hlutina í ýmsar áttir, einvörð-
ungu með svörtum strikum og
formum á hvítum grunni. Þetta
er auðvitað galdur, en tákn-
rænn skilningur er nokkuð
hættulegur og því bezt að láta
hvern og einn um að leggja
djúpstæðar merkingar í hlut-
ina.
Ég hafði ánægju af þessari
sýningu, en er hvergi viss um
að hafa meðtekið þau skilaboð,
sem mig grunar, að í þessum
verkum finnist.