Morgunblaðið - 09.08.1984, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 9. ÁGÚST 1984
— eftir Marjatta
ísberg
íslenskir tónlistarunnendur
hafa eflaust oft hlustað á tónlist-
arþætti útvarpsins, sem teknir
hafa verið upp á tónlistarhátíð-
inni í Savonlinna. En hvað og hvar
er Savonlinna, og hvað er að ger-
ast þar um þessar mundir? E.t.v.
eitthvað spennandi, þar sem jafn-
vel íslenska óperan hefur sent
fulltrúa sinn þangað.
Savonlinna er lítil borg í suð-
austurhluta Finnlands. Hún er
byggð kringum kastala, sem Svíar
létu reisa á smáeyju í sundi á milli
tveggja vatna. Bygging kastalans
hófst á 15. öld og hélt áfram um
meira en tveggja alda skeið. Kast-
alinn átti að vera fremsti vörður
Svíaríkis í austri á móti erkióvin-
inum, Rússanum. Til að auka mátt
kastalans var hann kenndur við
mesta dýrling Norðurlanda á þeim
tíma, við heilagan Ólaf Noregsk-
onung (Olavinlinna). Eftir margar
styrjaldir færðust landamærin æ
lengra austur, og Svíar urðu að
reisa nýjan kastala í Viborg. En

Óperuhátíðin í Savonlinna
Olavinlinna-kastalinn stendur enn
og er talinn vera einn fegursti
miðaldakastalinn á öllum Norður-
löndum. Bærinn sem óx kringum
kastalann fékk nafnið Savonlinna
(virkið í Savo-fylki).
Savonlinna var lengi höfuðstað-
ur fylkisins og biskupssetur, en
hún varð aldrei stórborg eða fræg
fyrir annað en náttúrufegurð. En
þá kom Aino Ackté (1876—1944) til
sögunnar. Hún var fyrsti alþjóð-
legi söngvarinn sem Finnar eign-
uðust. Og á meðan hún tróð upp á
helstu óperusviðum Evrópu, lét
hún sig dreyma um sérstakan sýn-
ingarstað fyrir finnska óperu,
enda lifði hún á tíma þjóðernis-
legrar vakningar.
Aino Ackté lét drauminn sinn
verða að veruleika. Hún gat ekki
hugsað sér betri leiktjöld fyrir
innlenda óperu en hina háu
steinmúra Olavinlinna-kastalans.
Árið 1912 var óperan „Aino“ eftir
finnska tónskáldið Erkki Melartin
flutt í stóra kastalagarðinum. Tit-
ilhlutverkið söng Aino Ackté sjálf.
Og þetta varð upphaf óperuhátíð-
arinnar í Savonlinna, sem nú er
meðal helstu árlegu tónlistar-
viðburða á Norðurlöndum.
Fyrstu óperuhátíðirnar voru
einkaframtak Aino Ackté. Þeim
var vel fagnað af áhorfendum, en
einhverra hluta vegna mættu þær
aldrei skilningi ráðamanna. Marg-
ir voru einnig tortryggnir í garð
Aino og héldu því fram, að hún
hefði stórgrætt á þessu fyrirtæki.
Fyrst hafði hún fengið smástyrk
fyrir hátíðina, en svo ekkert
meira. Þegar hún árið 1930 hafði
tapað sem samsvarar verði
tveggja einbýlishúsa, gafst hún
upp, vonsvikin og bitur í garð
skiiningslausra ráðamanna.
En neistinn, sem Aino hafði
kveikt, slokknaði ekki. Enn lifðu
þeir tónlistarunnendur sem létu
sig dreyma um glæsilega framtíð
finnskrar óperu. Sumarnámskeið
sem tónlistarskólinn í Savonlinna
hafði staðið fyrir voru orðin mjög
vinsæl og vel sótt. Hví ekki að
endurvekja óperuhátíðina og
tengja hana saman við þessi nám-
skeið?
Árið 1967 var fyrsta óperan í
nærri 40 ár flutt í garði Olavin-
linna-kastalans. í þetta skipti var
það ekki innlend ópera, en söngv-
arar voru að mestu Finnar. Marg-
ir þeirra höfðu lengi starfað er-
lendis, einkum þó í Þýskalandi, en
snéru nú heim af því tilefni.
„Sumar eftir sumar eru
áhorfendapallar Olav-
inlinna-kastalans, sem
rúma um 2.000 manns,
þéttsetnir. í stuttan
tíma á sumri hverju
breytist smábærinn Sav-
onlinna í menningar-
miðpunkt þar sem allir
geta fundið eitthvað við
sitt hæfi.“
Nú er óperuhátíðin í Savonlinna
orðin þriggja vikna samfelld tón-
listarveisla, sem er árlega haldin í
júlímánuði. Þetta sumar eru óper-
urnar fjórar, ein finnsk ný ópera
og þrjár klassískar. Auk óperanna
eru haldnir margir tónleikar, bæði
í borginni Savonlinna og í nálæg-
um þorpum. Helst er að nefna
kirkjuna í Kerimáki, sem er
stærsta timburkirkja í heimi og
liggur u.þ.b. 25 km norður af
Savonlinna. Jafnframt eru haldin
námskeið í söng og hljóðfæraleik.
Á síðustu árum hafa yfir 70.000
gestir sótt hátíðina að jafnaði, þar
af meira en helmingur óperusýn-
ingarnar.
Finnsk nútímaópera
slær í gegn
Mörg finnsk tónskáld hafa und-
anfarin ár fengist við óperusmíð.
Síðast í vor var óperan „Silki-
tromman" eftir Paavo Heininen
frumflutt í Þjóðaróperunni í Hels-
inki. Hún er að því leyti athyglis-
verð, að hún byggir á sömu sögu
og ópera þeirra Atla Heimis
Sveinssonar og örnólfs Árnason-
ar, sem flutt var á listahátíð hér í
Reykjavík fyrir tveimur árum.
En þau tónskáld sem athygli
hafa vakið fyrir utan landsteinana
eru Joonas Kokkonen, prófessor
við Sibelius Akademíuna, og nem-
andi hans Auiis Sallinen. Operur
eftir þá báða hafa verið fluttar í
Savonlinna. Báðir hafa þeir einnig
fengið tónverk sín flutt í Metrop-
olitan-óperunni í New York, en
það er vfirleitt talið fyrsta þrep til
heimsfrægðarinnar.
Aulis Sallinen hefur hingað til
aðeins skrifað þrjár óperur. Hin
fyrsta þeirra var pöntuð á 500 ára
afmælishátíð Olavinlinna-kastal-
ans og var frumflutt sumarið 1977
á óperuhátíðinni. Hún hét „Rats-
umies" (riddaraliðsmaður). Önnur
óperan hét „Punainen viiva"
(Rauða strikið) og byggir á sam-
nefndri finnskri skáldsögu.
Óperan „Rauða strikið" vakti
strax mikla athygli og fékk lof-
samlega dóma bæði í innlendum
og erlendum blöðum. Að lokum
kom að því, að sjálfur Sir John To-
oley, forstjóri Konunglegu óper-
unnar í Covent Garden, London,
tók sér far til Helsinki. Eftir sýn-
inguna var hann svo hrifinn af þvi
sem hann hafði heyrt og séð, að
hann vildi endilega fá Sallinen til
að semja nýja óperu sérstaklega
fyrir Covent Garden. En Sallinen
var þá þegar búinn að semja um
nýja óperu fyrir hátiðina í Savon-
linna og treysti sér ekki til að
semja tvö stórtæk verk á svo
stuttum tíma. Einhver stakk þá
upp á því, að óperan sem Sallinen
hafði þegar i smiðum, yrði fyrst
flutt í Savonlinna og siðan færð á
svið í Covent Garden. Eiginlega
væri hún eins og tilvalin fyrir
Covent Garden, af því að efnið
fjallaði um (ímyndaðan) enskan
konung og hirð hans. Niðurstaðan
varð sú, að óperan, sem hafði hlot-
ið nafnið „Kuningas láhtee Rans-
kaan“ (Konungurinn fer af stað til
Frakklands), varð sameiginlega
pöntuð af þremum aðilum: óperu-
hátíðinni i Savonlinna, Konung-
legu óperunni i Covent Garden og
bresku útvarpsstöðinni BBC.
Finnar voru sigri hrósandi. Fram-
tíð finnskrar óperu virtist glæsi-
leg. Loksins höfðu Finnar eignast
tónskáld sem gæti jafnast á við
Sibelius.
Það er erfitt að
lifa fyrir frægðina
Ópera sem hefur verið pöntuð af
Covent Garden og BBC vekur e.t.v.
meiri athygli en venjuleg innlend
ópera í einhverju afskekktu landi.
Sallinen var hampað í fjölmiðlum,
kostir hans taldir upp, gallar
fundust engir. Hann var kosinn
listamaður ársins, o.s.frv. Allt
þetta virtist þó ekki hafa nein sjá-
anleg áhrif á Sallinen sjálfan.
Hann er sá hinn sami Sallinen,
brosandi, lífsglaður austanmaður,
sem lætur heimsfrægðina ekki
raska sálarró sinni. En það er
samt erfitt að vera frægur fyrir
eitthvað sem maður hefur ennþá
ekki gert.
Flestir óperugestir í Savonlinna
í sumar komu þangað til að sjá
þessa umtöluðu óperu. Eftirvænt-
ingin var mikil og miðarnir voru
uppseldir mánuðum fyrir upphaf
hátíðarinnar. Sem fulltrúi Morg-
unblaðsins tókst mér ekki betur en
Kirkjan í Kerimáki er stærsta timburkirkja í heimi.
Hinir háu steinmúrar Olavin-
linna-kastalans mynda glæsilegt
svið fyrir óperuhátíðina í Savon-
linna.
að fá miða á lokaæfinguna aftar-
lega í salnum. Við þetta er í sjálfu
sér ekkert að athuga nema það, að
bannað var að taka ljósmyndir.
Leyndardómurinn átti að haldast
til frumsýningarinnar, sem var
tveimur dögum seinna.
Óperan sem Sallinen tefldi fram
er dæmigerð nútima ópera. í
henni er enginn eða svo sem eng-
inn söguþráður. Hún byggist á at-
riðum sem á ytra borðinu virðast
ekki vera í neinu samhengi hvert
við annað. Hana mætti e.t.v. kalla
„súrrealisma". Ef á að lýsa textan-
um á einhvern hátt, þá er hann
saga sem byrjar í framtíðinni og
endar í nútíðinni. En þó að textinn
sé mikilvægur í óperu, er það aðal-
lega tónlistin sem gildir.
I Savonlinna voru samankomnir
blaðamenn frá öllum helstu blöð-
um í Evrópu, en skiljanlega bar
mest á Bretum. Og hvað sögðu
þessir menn? „Maður finnur alltaf
eitthvað nýtt í tónlistinni eftir
Sallinen ... Það á að hlusta á
þessa óperu mörgum sinnum ...
Aulis Sallinen tónskáld.
Maður verður aldrei leiður á
henni...“
Einnig maðurinn á götunni var
hrifinn — ópera er alltaf listvið-
burður — en það heyrðist vel, að
fyrri óperur skáldsins höfðu höfð-
að betur til hans. „Þessi er ekki
eins hljómfögur (melódísk) og hin-
ar tvær.“
Á blaðamannafundi, sem hald-
inn var fyrir lokaæfingu, var skýrt
frá því, að ekkert hefði verið spar-
að í ytra búnaði. Kjólar söng-
kvennanna fjögurra voru úr ekta
hrásilki og mikið vaskaskinn hafði
farið í búninga karlsöngvaranna,
sérstaklega í búning konungsins.
Seinna spurði ég sjálfa mig, hvort
allt þetta hefði verið nauðsynlegt.
Þar sem ég sat var ómögulegt að
sjá úr hvaða efni búningarnir
voru. Þeir hefðu þess vegna getað
verið úr ódýrara efni. Frekar
læddist sú hugsun að manni hvort
ekki hefði verið betra að pakka
óekta varningi í dýran búning.
Jafnvel einn þeirra sem hafði
starfað við búningagerðina sagði,
að sér hefði blöskrað eyðslusemin.
Erlendir, sérstaklega sænskir
gagnrýnendur, hrósuðu leikstjórn
Kalle Holmberg engu siður en
tónlistinni. Að þeirra áliti hafði
Holmberg tekist að skapa óvið-
jafnanlegt „vitalitet" á sviðinu.
Enskir gagnrýnendur voru þó ekki
jafn gagnteknir. Sumir jafnvel ef-
uðust um, að óperan myndi nokk-
urn tíma verða flutt í Covent
Garden, þrátt fyrir gerðan samn-
ing. Hún höfðaði einfaldlega ekki
til breskra áhorfenda í því formi
sem hún var núna. Stephen Wash
frá The Observer sagði þetta vera
miður, af því að tónlistin væri góð,
en sviðsetningin ekki í smekk
Breta. Sumir aftur á móti sögðu,
að textinn, sem upphaflega var út-
varpsleikrit, eftir Paavo Haavikko,
væri ekki vel fallinn sem óperu-
texti. Svíar aftur á móti héldu því
fram, að tónskáldinu hefði tekist
að „sameina einfaldleika tónlist-