Morgunblaðið - 06.12.1984, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 6. DESEMBER 1984
Aldarfar og ódæmí
BURMA
— land
gullnu
hofanna
Erlendar
bækur
Jóhanna Kristjónsdóttir
FKRDABÆKUR geta verid einhverj-
ar alskemmtilegustu bækur, sem ég
les. Að ekki sé nú talað um þannig
samdar bækur, að þær eru í senn
mjög upplýsandi og þar er einnig að
fínna fróðleik sem að gagni kemur
við ferð um landið.
Insights Guides-Burma heitir
þessi sem hér um ræðir og meðal
annars í þessum flokki eru til
dæmis bækur um Kóreu, Sri
Lanka, Filippseyjar og fleiri.
Höfundar hennar eru allnokkr-
ir, aðaltexta hefur ritað Wilhelm
Klein, en flestar myndir eru eftir
John Gottberg Anderson. Höfund-
ar gera í formála nokkra grein
fyrir hvernig bókin var unnin: það
er í raun og veru hægara ort en
gert að skrifa bók um Burma
vegna þeirra takmarkana sem
ferðafólki eru settar eins og hefur
komið fram í nokkrum Burma-
greinum hér f Morgunblaðinu.
Enginn fær vegabréfsáritun inn í
Bókmenntír
Jóhanna Kristjónsdóttir
Norman Vincent Peale: Jákvæður
lífskraftur.
Þýð. Baldvin Þ. Kristjánsson
Útg. Örn og Örlygur 1984.
Þetta er fyrsta bók Norman
Vincent Peale, sem ég les og býst
við að láta það duga eftir þessi
kynni. Þó er ekki að efa að já-
kvæður lífskraftur, jákvæð lífsvið-
horf og fagurt mannlíf f Kristi og
fleira sem höfundur boðar er allt
góðra gjalda vert. Kannski ýmsir
græði á því að lesa þessa bók. En
mér kom hún fyrst og fremst fyrir
sjónir sem yfirgengilegt, skrúð-
mælgislegt raus og var það þó ekki
það versta; frásagnir höfundar af
því sem nánast verður að kalla
kraftaverk eru svo óþægilegar á
stundum, að það liggur við að
Kristur gleymist. Þó að presturinn
landið til lengri tíma í senn en sjö
sólarhringa. Þá verður að drífa sig
til Bangkok og endurnýja hana.
Þótt ekki sé nú tekið mið af
þeim erfiðu aðstæðum, sem höf-
undarnir hafa unnið við, er bókin
einstök perla. Hún er perla jæim,
sem hafa farið til þessa óvenju-
lega lands, þeim sem hyggja á för
þangað eða fara þangað aldrei.
Söguleg upprifjun er aðgengileg
og læsileg og staðarfrásagnir sér-
staklega greinargóðar. Megin-
áherzlan er lögð á burmiska sögu,
en nútíminn gleymist sannarlega
ekki. Og myndirnar í bókinni eru
hreint afbragð. Þetta er án efa
með beztu bókum slíkrar gerðar,
að minnsta kosti sem hefur rekið á
mínar fjörur.
skjóti því vissulega að lesanda, að
hann sé aðeins tæki sem Kristur
notar til að hjálpa fólki verður af-
rekafrásögnin í bókinni beinlínis
óþægileg. Fyrir utan hversu mik-
illar einfeldni gætir í því sem frá
er sagt og öll þessi halelújabréf,
sem eru birt og hafa verið send
Peale til að þakka honum, þ.e.
Peale, fyrir ómetanlega hjálp,
merkilegar samverustundir, ólýs-
anleg og guðleg störf, allt kemur
þetta heldur óþægilega við mann.
Peale er ekki bara að boða orðið,
hann virðist gera hvert krafta-
verkið á fætur öðru, hann læknar
helsjúka, meðal annars „sker hann
upp“ með orðum stórfrægan
lækni, sem kennir sér meins upp
frá því. Hann læknar alkóhólista,
hann vísar veginn og finnur leið-
ina eftir taugaáfall, hann greiðir
úr hjónabandserfiðleikum. Mér
finnst jaðra við guðlast í bókinni
— einmitt af þessari ástæðu sem
fyrr er nefnd. Hógværð Peale er
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Kiður Guðmundsson Þúfnavöllum
RITSAFN I—III. Skjaldborg.
Akureyri, 1982—84.
Mannfellirinn mikli heitir fyrsta
bindi þessa ritsafns. Hin tvö bera
yfirskriftina Búskaparsaga í
Skriðuhreppi forna og er þá átt við
Öxnadal og Hörgárdal nyrðra. í
raun er þetta samfelld saga
byggðarinnar frá átjándu öld til
loka nítjándu aldar — og raunar
nokkuð fram á þessa.
Höfundurinn, Eiður Guð-
mundsson, var fæddur röskum
áratug fyrir aldamót og ól allan
sinn aldur á sömu slóðum þannig
að hann gat meðal annars byggt
rit þetta á minningum þeirra sem
hann hafði verið samvistum við í
æsku, en ekki leikur vafi á að hann
hefur þá hlustað grannt á frásög-
ur manna frá eldri tíð.
Eiður rekur sögu hvers býlis
fyrir sig. Mörg nöfn koma því
fyrir í riti hans. Stundum verður
ábúendatalið lítið meira en upp-
talning. En allmörgum einstakl-
ingum eru þó gerð skil sérstak-
lega, fáeinum í alllöngu máli. Eið-
ur hefur ekki verið hræddur við að
nefnilega ekki annfærandi né
heldur bljúg. Þrautalestur, það er
orðið. f formála segir þýðandi:
Sumur kann að finnast sem mér
sjálfum, að hinn fjörlegi texti dr.
Peale sé núorðið ekki jafn leikandi
og fyrr.
Um þetta kann ég ekki að
dæma, þar sem ég hef ekki lesið
fyrri bækurnar eins og ég nefndi í
upphafi. Það kann að vera að
Peale hafi hjálpað mörgum á
langri ævi, þá er það allt gott og
blessað. En hér er varla slíkt á
ferðinni lengur, hvað sem öllum
umsögnum og lofbréfum líður.
Þýðing Baldvins Þ. Kristjáns-
sonar er uppfull af vitleysum. Eða
að minnsta kosti lélegu máli.
Sögnin að ske er ekki góð íslenzka,
en notuð sýknt og heilagt. „All
right" virðist aldrei vera þýtt,
hvers lags tiktúrur sem það eru
nú. Þýðingarbragð er einum of
víða, mjög til lýta og oft beinlínis
truflandi.
Kiður Guðmundsson
segja það sem hann vissi sannast
og réttast, jafnvel þó svo að hann
sýnist geta verið býsna dómharð-
ur um atburði, heimili og einstakl-
inga. En fólkið felldi sinn dóm yfir
sveitungum og nágrönnum, forð-
um eins og nú. Þannig skapaðist
almenningsálitið. Og það gat verið
bæði óvægið og tillitslaust. Á að
taka mark á slíku þegar horft er
um öxl og saga er rituð? Það er
spurning sem sögumaður verður
sífellt að spyrja sjálfan sig. Að
mínum dómi ber höfundi að segja
það sem hann telur að máli skipti.
Og raunar virðist Eiður ekki hafa
beygt sig undir ok almennings-
álitsins. Hann styðst við það. En
tekur því með fyrirvara. Og hafn-
ar því stundum alveg.
Fyrir ókunnugan eins og undir-
ritaðan verður upptalning bæja og
einstaklinga harla þurr aflestrar.
En sem heild geymir ritsafn þetta
merkilega aldarfarslýsing sem
verður því minnisstæðari þar sem
ég hygg að hún sé með öllu ófegr-
uð. Og líkast til býsna sönn.
En hvað var það svo helst sem
markaði alc'arfarið á átjándu og
nítjándu öld? Fyrst og fremst al-
menn fátækt, allsleysi, örbirgð —
ásamt allri þeirri eymd sem henni
fylgdi. Samfélagið var hrjúft og
miskunnarlaust. Ef einhver hygg-
ur að bændasamfélagið gamla hafi
fyrst og fremst einkennst af sam-
hjálp og nágrannakærleika skyldi
hann lesa þetta rit. Auðvitað gerð-
ist það oft að fólk styddi hvert
annað, hjálpaði þegar í nauðir rak,
veitti skjól hröktum og sjúkum.
En gagnstæð dæmi gerðust líka
mörg. Skorturinn bætir ekki inn-
rætið. Og sá, sem sætir hörðu í
uppvexti, verður ekki að mildari
þegar að því dregur að hann skuli
sjálfur ráða fyrir öðrum.
Annað einkenni samfélagsgerð-
arinnar var stritið, þrotlaust og
endalaust. Börn voru látin vinna
frá því að þau gátu valdið ein-
hverju verki. Síðan var unnið þar
til ellin eða dauðinn bundu enda á
stritið. Húsráðendur og vinnufólk
deildu kjörum með hliðsjón af að-
búð og vinnu. En »flestir töldu sér
þann kost verstan, að vera bundn-
ir í vinnumennsku, enda nálgaðist
hún það í reynd að vera þræla-
hald,« segir Eiður. Menn lögðu því
kapp á að koma sér í sjálfs-
mennsku, jafnvel þótt þeir yrðu að
leggja harðar að sér fyrir bragðið
eða stofna til hjúskapar með mikl-
um aldursmun.
Tíðum var börnum refsað með
vinnu eða annars konar álagi sem
hlaut að ganga nærri þeim og fest-
ast í minni. Tiltekur Eiður dæmi
þess að ungur drengur var sendur
langar leiðir með bréf um hávetur,
alókunnugur þeirri leið sem hann
átti að fara. Á leiðarenda komst
hann samt og varð viðtakandi
bréfsins furðu lostinn, »kvað þetta
hafa verið hina verstu forsend-
ingu, að senda óþroskaðan smá-
dreng alla þessa leið um hávetur í
veðráttu þeirri, er þá var. Hafði
hann um hörð orð, kvað bréfið
vera einskisvert og engu máli
hefði skipt, þó það hefði aldrei
borist.*
Færra segir Eiður frá hvers-
dagslífinu beinlínis, það hefur
sjaldan þótt í frásögur færandi.
Hins vegar gerast mörg ódæmi á
heilli öld, jafnvel þótt sögusviðið
sé aðeins einn hreppur. Hvort sem
nú Skriðuhreppingar hafa lært
boðorðin betur eða verr en aðrir
þá er svo mikið víst að þeir kunnu
líka að brjóta þau. Og fleira gerð-
ist furðulegt. Það þætti t.d. saga
til næsta bæjar nú ef prestur héldi
»níðræðu« yfir þeim sem hann
væri að jarða, en sá var séra Arn-
ljótur á Ytri-Bægisá (þá ný-
kominn til kalls) sem Eiður kveð-
ur að svo hafi gert.
»Kirkjugestir sátu agndofa und-
ir ræðunni,« þar til börn hins
látna »réðust að presti með þung-
um ávítum, en hann svaraði full-
um hálsi og lét hvergi undan síga.
Varð þarna ofsaleg illyrða og
skammahviða, í kirkjunni á
Bakka ...«
Þjóðlegur fróðleikur spannar
vissulega vítt svið í bókaútgáfunni
þessi árin: allt frá hinu besta til
hins lakasta. Rit Eiðs á Þúfnavöll-
um skipa sér örugglega á bekk
með betri röðinni.
Guðlast og grobb = kraftaverk?
Djúpdælasaga
Bókmenntír
Sigurjón Björnsson
Stefán Jónsson, Höskuldsstöóum:
RiLsafn I. Djúpdælasaga.
Sögufélag Skagfirðinga,
Reykjavík 1984, 263 bls.
Stefán hét maður Jónsson af
ætt Djúpdæla í Skagafirði. Hann
var um langan aldur bóndi á
Höskuldsstöðum í Blönduhlíð.
Fræðastörf hafði hann stundað
frá barnsaldri. Þegar hann andað-
ist 88 ára að aldri á gamlársdag
1980, lét hann eftir sig mikið safn
handrita um skagfirska sögu og
ættvísi. Fæst af því hafði hann
látið prenta. Kaus hann heldur að
skrif hans kæmu út eftir hans dag.
Sögufélag Skagfirðinga keypti
útgáfuréttinn að ritum Stefáns og
er nú fyrsta bindið komið út. Gert
er ráð fyrir að alls verði ritsafnið
ein fjögur til funm væn bindi. í
þessu fyrsta bindi er stærsta rit
Stefáns, Djúpdælasaga, 263 bls.
með greinargerð útgefenda, inn-
gangsritgerð um höfundinn eftir
Kristmund Bjarnason og nafna-
skrá. Ritið er prýtt 40 myndum,
sem flestar voru teknar vegna
þessarar bókar. Um útgáfuna sáu
Hjalti Pálsson, Sölvi Sveinsson og
Þórdís Magnúsdóttir.
Djúpdælasaga er ættarsaga,
sem spannar nærri tvær aldir, frá
því um 1700 og til loka 19. aldar.
Hefst hún á frásögn af Eiríki
Bjarnasyni (Mera-Eiríki), sem
fyrstur þessara ættmenna bjó í
Djúpadal, og endar á afkomanda
hans, Eiríki hreppstjóra Eiríks-
syni, bónda þar (d. 1872). Þess má
geta, að enn býr Djúpdælaætt í
Djúpadal. Víða er komið við í
þessari sögu, og verður hún því
miklu meira en saga einnar ættar.
Sagt er frá fjölmörgum ætt-
mönnum og venslafólki Djúpdals-
bænda, ættir manna eru raktar og
fjallað er um marga samtíma-
menn, s.s. Jón Espólín, Skúla fóg-
eta, Gísla Konráðsson, Ara fjórð-
ungslækni á Flugumýri, Bjarna
Thorarensen, Hjálmar Jónsson í
Bólu og marga fleiri. Er stundum
brugðið upp sterkum svipmynd-
um, svo að menn verða ljóslifandi
fyrir lesandanum. Þá er líklega
flestra meiriháttar atburða getið,
sem urðu í Skagafirði á þessum
tíma, því að víða komu Djúpdælir
við sögu.
Stefán á Höskuldsstöðum var
næsta merkilegur og sérstæður
maður. Um langan aldur var hann
nestor skagfirskra fræða. Það var
næstum föst venja að leita til
hans, þegar menn lentu i vanda í
grúski sínu. Og kunnir fræðimenn
báru mikla virðingu fyrir þekk-
ingu hans og traustleika. Allar
götur frá því löngu fyrir tvítugs
aldur (og það var á fyrstu áratug-
um þessarar aldar) hafði aðal-
áhugamál hans verið skagfirsk
saga — saga atburða, persónusaga
og ættfræði. Hann skráði hjá sér
ógrynni af vitneskju eftir gömlu
fólki, og þar sem það fólk var orðið
gamalt í byrjun þessarar aldar og
mundi margt, sem foreldrar jæss,
afar og ömmur höfðu sagt, tókst
honum að forða frá gleymsku
miklu.af ævagömlum fróðleik. En
Stefán var jafnframt mjög aðgæt-
inn og vandvirkur fræðimaður.
Hann grandskoðaði allar fáanleg-
ar prentaðar heimildir og opinber
gögn, bar saman og yfirvegaði.
Aldrei fannst honum nóg að gert
og aldrei fannst honum hann hafa
fulllokið neinni ritsmíð. Sú var
ástæða þess að hann vildi ekki að
neitt væri prentað af skrifum
hans meðan hann var moldu ofar.
Honum þótt sem aldrei væri loku
fyrir það skotið að enn mætti leið-
rétta eða bæta við.
Stefán á Höskuldsstöðum var
sannur fulltrúi gamallar sagna-
og frásagnarhefðar skagfirskrar,
sem mótuð var á fyrri hluta 19.
aldar af þeim Einari Bjarnasyni á
Mælifelli, Gísla Konráðssyni og
Jóni sýslumanni Espólfn. I Djúp-
dælasögu leynir sér t.a.m. ekki
skyldleiki í stíl og öllum frásagn-
armáta við Sögu frá Skagfirðing-
um. Hins vegar hefur Stefán losað
sig við marga óþarfa fyrnsku og
hert allar fræðilegar kröfur til
mikilla muna. Víst má margt að
þessari sagnahefð finna, enda ef-
ast sumir um að rétt sé að telja
hana til sagnfræði i eiginiegum
skilningi. Hún er þröng, oft á tíð-
um hlutdræg og persónuleg og
ekki er ávallt gerður greinarmun-
ur á aðalatriðum og aukaatriðum.
En lifandi er hún vissulega og
rammíslensk í allri sinni veru. Ég
trúi ekki öðru en að þeir sem á
annað borð unna íslenskum þjóð-
legum fróðleik, hafi mikla nautn
af að lesa Djúpdælasögu Stefáns á
Höskuldsstöðum.
í Djúpdælasögu er brugðið upp
glettilega svipsterkri nærmynd af
mannlífi í Skagafirði á þessum
löngu liðnu tímum. Óneitanlega
hefur það verið býsna hrjúft á
köflum. Hver á fætur öðrum birt-
ast karlarnir — og raunar konurn-
ar líka — á sviðinu í bokkaskap
sínum og furðulegum tiltektum.
Voru stóru orðin ekki ætíð spöruð,
einkum þegar látið var fjúka í
kviðlingum. Djúpdælir voru svo
sannarlega ekki alltaf barnanna
bestir, enda margir örir í lund og
stórgeðja. Stefán reynir ekki að
fegra ættmenn sína, en segir bæði
á þeim kost og löst, og að hætti
góðs sögumanns lætur hann einatt
atvikin tala. Hins vegar dylst eng-
um, hvaða eiginleika Stefán telur
mönnum helst til gildis.
Sumir munu staldra við þá lýs-
ingu, sem hér er að finna af Bólu-
Hjálmari og sér í lagi við frásögn-
ina af hinu fræga þjófnaðarmáli.
Hér kveður greinilega við nýjan
tón. Leynir sér ekki að Akra-
hreppingur heldur um penna og að
kalinn til Hjálmars er ekki aldeil-
is útdauður. Ekki virðist Stefán
reiðubúinn til að sýkna Hjálmar
af þjófnaðargrun. Er nú nærliggj-
andi að saka Stefán um hlut-
drægni, svo mjög sem ættmenn
hans komu við sögu í því máli. En
mér virðist þó að hann hafi all-