Morgunblaðið - 06.12.1984, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 6. DESEMBER 1984
„Ég er að sýna þér þetta“
— sagði Kjarval við Heiðu og lét borgarstjórann og sýningargesti bíða
eftir Pétur
Pétursson
Þeir skipta þúsundum sem
ganga dag hvern fram hjá Hress-
ingarskálanum á leið um Austur-
stræti. Flestir vegfarenda hafa
einhvern tíma notið veitinga í söl-
um Skálans, eða setið veislur þar
sem fram eru bornar frægar tert-
ur, bakaðar í brauðgerð Hress-
ingarskálans. í glerborði á hægri
hönd, þegar inn er gengið, má sjá
skrautlegt úrval af ýmsu góðgæti,
kökum og kræsingum. Starfs-
stúlkur Skálans eru sannar Aust-
urstrætisdætur. Þær hafa flestar
starfað hér árum og áratugum
saman og þekkja gesti og gang-
andi flestum betur. Heiða Jens-
dóttir ræður ríkjum í Tertubúð
Skálans. í hartnær hálfa öld hefir
hún fylgst með mannlífi í Austur-
stræti. Hún mun hafa verið 15 ára
er hún var ráðin hjálparstúlka á
veitingastað skammt vestar í göt-
unni.
„Ég var í pottunum, svona til að
byrja með, og sneri ísvélinni," seg-
ir Heiða og brosir. „Svo færði ég
mig upp á skaftið og fór í búðina
og var þar lengi. Jón í Klöpp og
Karl Magnússon ráku veitinga-
stofuna Café Royal í Austurstræti
10. Þar var sælgæti, tóbak, kaffi,
kökur og ís.
Svo var útbygging sem sneri að
Austurvelli. A pallinum uppi á
þaki voru bornar fram veitingar.
Mig minnir að þar væru sex eða
sjö fjögurra manna borð meðfram
veggjunum og eitt eða tvö borð á
miðju gólfi. Það var tjaldað yfir
pallinn með lausu tjaldi sem hægt
var að rúlla fram og til baka. Af
pallinum sást vel út á Austurvöll
og þótti mörgum gott að sitja þar
og njóta veitinganna.
Það var einkum einn í hópi
gesta sem verður minnisstæður,
öðrum fremur? „Já, Kjarval,
blessaður karlinn minn. Hann var
afskaplega elskulegur maður. Við
vorum mjög góðir vinir alla tíð.
Hann hafði málað listaverk á
veggina uppi á pallinum, gaflinn á
Brauns-verslun. Það voru dans-
meyjar, eða ballerínur. Þetta var
afskaplega fallegt, en það leit nú
enginn stórt á þetta þá. Eigend-
urnir greiddu honum með því að
láta honum í té morgunverð. Það
vildi engin stúlknanna fara svo ég
sagði við eigendurna að ég skyldi
bara fara með kaffið upp á hverj-
um degi.“ Segðu okkur frá því.
„Ég get nú bara varla sagt það,“
segir Heiða og það dillar í henni
hláturinn. Hann bjó uppi á lofti
yfir Brauns-verslun, efst uppi.
Fyrsta morguninn skjögraði ég
með bakkann upp.
Banka, en heyri ekkert svo ég
tek í hurðina og ætla inn. Þá kem-
ur karlinn hlaupandi til dyra, en
mér bregður og ég segi: „Fyrir-
gefðu.“ „Það er ekki siður að koma
hér inn fyrr en ég segi kom inn,
segir hann. Það var ekki fyrr en
eftir langa stund að hann kallaði:
„Kom inn.“ Þá var hann kominn í
fötin.
Eftir þetta var ég ekki í neinum
vandræðum með morgunverðinn
hans og það tókst með okkur góð
vinátta.
Heiða með bréfíð frá Kjarval.
Arið 1936 kom dóttir hans frá
Kaupmannahöfn. Hann bað mig
að fylgja henni um bæinn.
Þá var nú bara rúnturinn í
Austurstræti. Það voru ekki bíl-
arnir þá. Svo fór ég með henni á
veitingahús og eitt og annað. Hún
var indæl stúlka. Það hefir líklega
verið um þessar mundir sem hann
gaf mér sjósokkana. Það var um
jólin. Ég man að þá voru bomsur
mest móðins, gúmmíbomsur. Þær
náðu upp að hné. Kjarval kom með
hvíta sjósokka og bomsur. Hann
sagði að ég ætti að fara í boms-
urnar og sokkana utanyfir. „Og þú
verður að gera þetta. Þú verður að
lofa mér að sjá hvernig þetta fer.“
Ég fór aldrei í þetta, það veit Guð.
Ég geymdi alltaf sokkana.
Oft gaf hann mér eina og eina
sígarettu. Stundum tvær. Það var
Commander sem hér var þá á
boðstólum. Ég tala nú ekki um ef
hann stakk í lófa manns einni eða
tveimur krónum. Þá komst maður
bara á ball, í Iðnó, þú manst nú
eftir því. Það kostaði tvær og
fimmtíu. Og maður átti fullt í
fangi með að eignast fyrir miða.
Ég var löngu hætt á Royal og
komin á Ingólfskaffi þegar hann
kom þangað í heimsókn og segir:
„Ég ætla að bjóða þér á sýninguna
sem ég held í Listamannaskálan-
um.“
Ég sagði honum að ég gæti ekki
þegið boð hans. Ég væri ekki
þannig klædd.
Á ekki að fara að opna sýning-
una í dag?
„Það skiptir ekki máli,“ segir
hann.
Þá segi ég: Kjarval minn. Gefðu
mér nú einhverja mynd eftir þig.
Kjarval: Þú átt nóg eftir mig.
Já, en veistu það. Mig langar nú
að eiga eitthvað nýtt.
Þá segir hann: Komdu með mér.
Svo ég dríf mig bara beint úr
vinnunni með honum. Hann bjó
ennþá í Austurstrætinu og var þar
með vinnustofu. Þar málaði hann
svarthvíta mynd, svartkrít, bara
meðan ég stóð við. Svo blés hann á
hana. Það kom einhver blettur á
myndina og hann þvoði það með
olíu.
Ætlarðu svo að gefa mér þetta?
„Já,“ segir hann.
Ég tók myndina, braut hana
saman og stakk henni í veskið
mitt. Þetta var smjörpappír eða
eitthvað þessháttar. Stórkostlegt.
Hann málaði það á gólfinu og
hreinsaði það svo með olíu. Það
komu allskonar blettir, hinar og
þessar rósir. Og ég varð að láta
mér þetta lynda. Annað gaf hann
mér ekki þá.
Svo vill hann endilega að ég
komi á sýninguna í Listamanna-
skálanum. Og fer með mig þangað.
Þegar við komum í anddyrið þá er
borgarstjórinn þar og einhver
mikilmenni sem sitja og bíða.
Kjarval tekur strikið með mig
beint inn og segir: „Ég ætla að
sýna þér mynd. Það er Snæfells-
jökull, stærsta mynd sem ég hefi
málað.“
Mikið ofsalega er hún falleg,
segi ég. Það bíða menn eftir þér
frammi. „Það varðar mig ekkert
um. Ég er að sýna þér þetta," segir
hann.
Svo gengum við um salinn og
skoðuðum allar myndirnar í ró-
legheitum. Þá fylgdi hann mér til
dyra, en ég þakkaði honum fyrir,
tók í hendina á honum og sagði:
í Hre.ssingarskálanum.
Hugrekkið til að afsala sér umbun veiklyndisins
Bókmenntir
Jóhanna Krisljónsdóttir
Dr. Wayne W. Dyen Vertu þú sjálf-
ur. Bók handa öllum þeim, sem
fylgja vilja eigin sannfæringu og
stjórna lífí sínu.
Þýðandi: Álfheiður Kjartansdóttir.
(itg. Iðunn 1984.
Bækur um þetta metnaðarsama
efni sem er undirtitill bókar Dyers
hafa flætt um bókamarkaði á
Vesturlöndum undanfarin ár.
Aukin heldur náttúrulega öll
námskeiðin sem eru haldin í þeim
tilgangi að efla sjálfsvitund okkar,
auka okkur kjark og gera okkur
lífið auðveldara. Þær bækur sem
ég hef lesið um efnið eiga vfirleitt
að minnsta kosti eitt sameigin-
legt: þær eru bólgnar af sjálfsögð-
um hlutum, sem höfundar setja
fram eins og meiri háttar nýjung-
ar, uppgötvanir og speki. Þessi bók
dr. Dyers er þar engin undantekn-
ing. Kaflarnir vísa strax veginn:
Ekki leiksoppur lengur, Með
styrkinn að vopni, Að kenna öðr-
um hvernig þú vilt láta koma fram
við þig, Að greina á milli staðhæf-
inga og veruleika o.s.frv., o.s.frv.
Og nokkur dæmi um hvað við er-
um uppfrædd af vísdómi: „Hug-
rekki táknar að láta gagnrýni lönd
og leið, treysta sjálfum þér, taka
afleiðingum og læra af þeirri
reynslu, sem fylgir þínu eigin vali.
Það táknar að þú hafir næga trú á
sjálfum þér og rétti þínum til að
lifa lífinu eins og þú vilt, til að
klippa á þá þræði sem annað fólk
heldur í og notar til að toga þig í
ýmsar áttir.“ Annað dæmi: „Nú
veistu, að styrkur er það sem máli
skiptir, að fólk ber virðingu fyrir
þér ef þú sýnir meiri þrótt og
óttinn er sjálfskaparvíti. Þú veist
líka að það þarf hugrekki til að
afsala sér umbun veiklyndisins(I).
En hugrekki er það sem þú þarft
Við sjáumst seinna.
Þá gengur hann loksins til gest-
anna og segir: „Komið þið sælir
herrar mínir." Mér leið nú ekki vel
meðan á þessu stóð, ég var í boms-
um og ekki nógu vel klædd, að mér
fannst, en gestirnir sátu og biðu
eftir að sýningin yrði opnuð með-
an hann stikaði með mig um sal-
inn.
En svona var hann. Hann fór
sannarlega sínar eigin leiðir og
gleymist aldrei þeim er höfðu af
honum kynni.
Löngu seinna kom hann til mín
á Ingólfskaffi og segir:
„Þú átt myndina sem ég gaf þér,
þessa sem ég bjó til handa þér?“
Já, segi ég. Hún er bara í svo
ljótum ramma. Ég ætla að láta
laga hana og fixa soldið til.
Hann segir mér að koma með
myndina. Sækir hana næsta dag.
Svo líður og bíður. Þá kemur hann
og hefir látið innramma hana í
fínan gullramma. Þá varð ég nú
hissa. Og segi: Þú þurftir nú ekki
að vera að þessu, þetta er ekki svo
falleg mynd að hún þurfi svona
fínan ramma. Ég verð mikið
hrifnari af rammanum heldur en
myndinni. Þá setti hann bara í
brýrnar, en sagði ekkert.
Löngu seinna kom hann með
pakka. Á honum stendur: „Jæja,
Heiða litla. Hér með er myndin.
Kjarval."
Stafirnir sem hann skrifaði
utan á pakkann eru miklu fallegri
en myndin. Ég á þá ennþá. Ég lét
ramma bréfið inn. Og myndina á
ég ennþá.
Frá þessu Kjarvalsspjalli í
Tertuhorninu hjá Heiðu á Hress-
ingarskálanum og hugleiðingum
um löngu liðna tíð í gömlu góðu
Reykjavík liggur leiðin í eril Aust-
urstrætis þar sem erindisleysi og
dugnaðarfas setja svipmót á
mannlíf.
Á Pósthússtrætishorninu stend-
ur Örlygur málari og „bregður
stórum svip yfir dálítið hverfi".
Hann er kominn í kallfæri við
Rúntinn og hefir tekið alla um-
ræðustjórn göngugötunnar í sínar
hendur og hlær nokkrar ættartöl-
ur fyrir viðmælendur meðan hann
gerir hlé á ræðu sinni, og sækir í
sig veðrið, jafnfram þvi sem hann
fókusar Austurstrætisdætur sem
ganga hjá styttu Tómasar og sjá-
öldrin starfa eins og aðdráttar-
linsur meðan Darwinslögmál Ör-
lygs velur „mótiv" og hafnar úr
þessu hálfa kvennagrossi sem ber
fyrir augu meðan hann sveiflar
mylluvængjum samtalslistar til
áhersluauka.
Eftir stundarstans hjá Örlygi
verðum við tveir af viðmæiendum
hans samferða í vesturátt. Göng-
um framhjá Torginu, Sambands-
versluninni þar sem Brauns-
verslun var áður til húsa og síðar
Ragnar Blöndal, sem frægt varð.
Þá er komið að Café Royal, þar
sem nú er bókaverslun ísafoldar.
„Manst þú eftir Café Royal?“
spyr ég um leið og við göngum hjá.
„Hvort ég man. Það var hérna sem
Vagn Jóhannsson glímukappi kom
ríðandi á hesti inn að afgreiðslu-
borði og bað um bleika Napóleons-
köku.“
„En manstu eftir myndunum
hans Kjarval, þessum sem hann
málaði á vegginn?" „Hvort ég
man. Það var ég sem hreinsaði
þær af veggnum þegar veitinga-
stofunni var lokað fyrir fullt og
allt. Ég skal segja þér betur frá
því seinna."
Pétur Pétursson er þulur.
ævinlega að velja andspænis
hverri ögrun. Þú öðlast það ekki í
eitt skipti fyrir öll.“ Þá veit maður
það. Og bókin er uppfull af ámóta
fullyrðingum og kenningum. Leið-
sögnin er svo yfirþyrmandi að hún
verður ekki einu sinni skemmtileg.
Stundum geta menn búið sjálf-
sagða hluti í forvitnilegan búning
og jafnvel leitt eitthvað nýtt í ljós.
Sé það einfalt er það ekki verra.
En í þessari bók er farið ansi langt
í vitleysunni og orðaflaumurinn er
svona á mörkunum að það sé boð-
legt að maður taki höfundinn há-
tiðlega.