Morgunblaðið - 09.03.1985, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. MARZ 1985
Dulmál
Alban Bergs
eftir DONALD HENAHAN
Á ári þegar haldin eru hátíðleg 300
ára afmæli Bachs og Hándels er hætt
viö að 100 ára afmæli Albans Berg
yrdi útundan. Því væri illa fariÖ.
Reyndar eru öll ár Bachs-ár og
Hándels-ár en sú sérstaka athygli sem
beinist að barokk-risunum í
ár hefur á sér hátíðarblæ. Reykelsis-
ilmurinn stígur, lofgjörðin er endur-
tekin og blómum er raðað upp í virð-
ingarskyni. En söfnuðurinn mókir í
þeirri fullvissu að ekkert muni verða
sagt eða gert sem breytt geti áliti
nokkurs manns á hinum látnu.
En Berg á sér ekki fastan sess
í sögunni. Hann fæddist 9. febrú-
ar 1895, hefur verið látinn í
hálfa öld og var fyrst og femst
nútímamaður og það jafnvel í
fremstu röð. Að sumu leyti virð-
ist hann eiga greiðari aðgang að
hugum tónlistarmanna nú um
stundir en kollegar hans,
Schönberg og Webern, enda þótt
þeir hafi báðir notið meiri virð-
ingar til skamms tíma. Tónlist
Bergs er þó ekki einfaldari en
tónlist þeirra. Reyndar hafa fáir
tónsmiðir sem öðlazt hafa frægð
og frama skorið tónsmíðum sín-
um svo þröngan og formlegan
stakk sem Alban Berg. Þrátt
fyrir ögun og fast form er tján-
ingin ekki fyrir borð borin. Megn
lífsnautn smýgur í gegnum tón-
list hans. Þetta kemur skýrast
fram í fyrstu verkum hans en
einnig í hinum síðari, þar sem
fágun og ögun er meiri. í óperu
hans *Lulu“ eru reyndar kaflar
þar sem dýrsleg nautn yfirgnæf-
ir allt annað og nær tökum á
hverjum þeim sem lætur þessi
mögnuðu áhrif komast að sér.
Þannig má alltaf finna hinn
þrungna og jafnvel ofþrungna
blæ gömlu Vínarborgar hjá Al-
ban Berg. Tilfinningar og ang-
urværð eru ævinlega áberandi í
verkum hans, rétt eins og hjá
Mahler. Sjaldan verður kunnátt-
an tjáningunni yfirsterkari né
heldur kemur hún í hennar stað.
Jafnan má heyra hina mannlegu
slagæð slá og einlæg eftirsjá
vegna þeirrar hefðar sem er á
undanhaldi er ávallt greinanleg.
Við heyrum hvernig hann á í
baráttu þar sem hann flytur for-
tíðinni ástaróð um leið og hann
reynir að semja frið við framtíð-
ina, rétt eins og Mahler. Hlust-
endur sem þykjast ekki heyra
annað en hávaða í mestallri 20.
aldar tónlist verða snortnir af
rómantíkinni í fiðlukonsertnum
þar sem tekið er upp stef úr
sálmalagi eftir Bach, en þar er
einnig aö finna tileinkun til lát-
innar ungrar konu (Manon
Gropius, dóttur Ölmu Mahler).
Sérkenni Bergs korrA fram
með ólíkum hætti í óperunum
„Wozzeck" og „Lulu“, en hálfri
öld eftir lát tónskáldsins halda
ær báðar áfram að hrífa okkur.
báðum er að finna Vínar-
andann sem þrunginn er í senn
mýkt og ruddahætti, holdsins
fýsn og blíðu. Báðar eru óper-
urnar afurðir stórveldismenn-
ingar sem er aörenna sitt skeið,
þar sem blandast hatur og ást,
kvalalosti og sjálfspíning,
grimmd og ljúfmennska,’svo og
alls kyns aðrar kenndir sem erf-
itt er að henda reiður á og halda
í skefjum. Við lifum í þessum
sama heimi í dag. Hann hefur
stækkað margfaldiega en þó er
enginn vandi að átta sig á því
landabréfi sem Berg dró upp
fyrir okkur.
Uppbygging hinna flóknu
smáatriða í fyrri óperunni,
„Wozzeck“, sem er að mestu laus
við að vera í ákveðnum tónteg-
undum án þess þó að vera tólf-
tóna, er annáluð og vekur form-
festa listaverksins jafnvel
ánægja óperuunnenda sem eiga
ekki að baki tónlistarnám. Það
er ákaflega merkilegt að veita
því athygli að Passagaglía
(ósveigjanlegt form þar sem
heill kafli kann að vera byggður
á einni síendurtekinni hugmynd)
er höfð til að túlka doktorinn,
sem haldinn er þráhyggju gervi-
vísinda. Tölfræðileg nákvæmnin
í þáttunum þremur sem hver um
sig skiptist í fimm atriði höfðar
til okkar og sama er að segja um
geggjaðasta atriði óperunnar
þar sem doktorinn og höfðsmað-
urinn fá útrás fyrir kvalalosta
sinn með því að leggjast á Wozz-
eck. Þar er notað fúgu-formið
sem skiptist i þrjá hluta. 1 tið
Bergs blómstuðu geðlækningar í
Vínarborg og innan þessarar
fræðigreinar var orðið fúga not-
að um það fyrirbæri er menn
flýja raunveruleikann. Þetta
hefur greinilega gefið ímynd-
unarafli Bergs byr undir báða
vængi.
Sú alúð sem Berg lagði við
form og byggingu yfirgnæfði yf-
irborðskennda reglusemi og út-
hugsaðar músíkalskar tilvitnan-
ir. Hann hafði ástríðufullan
áhuga á tölum og það i svo rik-
um mæli að ekki fyrr en nýlega
hafa menn gert sér skýra grein
fyrir þvi. Hann leit svo á að
tölfræði stæði í allt að þvi dul-
rænu sambandi við tónlist.
Fræðimenn hafa löngu gert sér
grein fyrir þvi að Lýriska svítan
er grundvölluð á dulmálslykli
þar sem tölurnar 10 og 23 virðast
gegn aðalhlutverki. Vitað er
einnig að Berg hafði mikinn
áhuga á tölfræðikenningum
Wilhelms Flies, sem var líffræð-
ingur, búsettur í Berlín. Sá var
æskuvinur Freuds.
Fyrir átta árum uppgötvuðu
tónlistarfræðingarnir George
Perle og Douglas M. Green, hvor
i sinu lagi, leyndardóminn sem
Lýriska svitan grundvallast á, og
þar með var óhjákvæmilegt að
taka gjörvalla Berg-fræðina til
endurskoðunar. Þetta tólf-
tónaverk sem samið er fyrir
hljóðfæri eingöngu er e.t.v.
ástríðufyllsta verk Albans Berg.
í ljós kom að það var örvænt-
ingarfullur og þó sæluþrunginn
ástaróður til Hönnu Fuchs-
Robettin, giftrar konu sem var
systir rithöfundarins Franz
Werfel. Tilvitnanir i Tristan og
ísold, sem er að finna i Lýrisku
svitunni, sem áður voru ráðgáta,
voru nú öllum skiljanlegar. Tal-
an 10 táknaði Berg en talan 23
táknaði Hönnu. Ástæðuna veit
enginn en hugsanlega eru töl-
urnar til marks um dagsetn-
ingar i lifi þeirra. Ástin var í
meinum og elskendurnir voru
flæktir i nákvæmlega samskon-
ar rómantiskan þríhyrning (í
þessu tilfelli ferhyrning) og
Wagner gerir að yrkisefni sínu í
Tristan.
Svo virðist sem konur hafi
verið i senn bölvun og blessun
Albans Berg. Snemma á ævi
sinni heillaðist hann svo af þjón-
ustustúlkunni Mizzi sem var á
heimili hans að hann átti með
henni dóttur sem var óskilgetin.
Á sama hátt og Hanna er hún
gerð ódauöleg i Lýrísku svítunni
þar sem textinn er m.a. sóttur í
þjóðvísu þar sem Mizzi kemur
fyrir. Er furða þótt listamaður
sem átti sér svo skrautlegan en
þó sorglegan feril i ástarmálum
hafi fundið sig knúinn til að
semja Lulu?
Helenea eiginkona tónskálds-
ins, vissi um dálæti Bergs á
„Mopinku", sem var gælunafn
Hönnu, en hann virðist hafa
haldið því leyndu hve mikla þýð-
ingu Hanna hafði fyrir hann.
Hann afhjúpar hrifningu sína
einungis í eintaki af Lýrisku
svitunni sem hann færði Hönnu
að gjöf, en Hanna lést árið 1964.
Perle, sem er sannkallaður
Hercule Poirot í tónlistarfræð-
um, frétti að eintakið væri í fór-
um Dótóteu, dóttur hennar, og
komst yfir það. Green komst svo
að þvi að lokaþáttur svitunnar,
Largo Desolato, hefði að geyma
kafla sem ætlaður var fyrir
kvenrödd sem átti að túlka sonn-
ettuna „De Profundis Clamavi"
úr „Fleurs du Mal“ eftir Bau-
delaire.
Hvað raunverulega átti sér
stað milli Bergs og Hönnu er
eingungis hægt að geta sér til
um. Og hversu mikið vissi Hel-
ena Berg í raun og veru um þetta
mál? í öðru bindi hina ýtarlega
og nýútkomna ritverks Perles
um óperurnar, þar sem Lulu er
einkum til umfjöllunar (Uni-
versity of California Press), er
gefið afdráttarlaust í skyn að
hún hafi vitað gjörla um það
sem fram fór og hafi rennt grun
í enn meira. Helena hafði megna
andúð á Hönnu eins og greini-
lega kemur fram í bréfum henn-
ar til Ölmu Mahler en þó hélt
Alban Berg áfram að standa í
bréfasambandi við hana til ævi-
loka. Þótt hann hafi i orði
kveönu tileinkað kennara sínum,
Schönberg, óperuna Lulu, þá var
það Hanna sem hann hafði
raunverulega í huga þótt dult
færi. Kemur það skýrt fram í
niðurlagi verksins, enda skrifaði
Berg Hönnu þar að lútandi.
Perle getur einnig um 23ja síðna
bréf sem hann hefur enn ekki
haft tækifæri til að rannsaka en
hann telur líklegt að þar sé að
finna „dulmálslykilinn að fiðlu-
konsertinum“. Hvað sem um það
er þá lagði ekkjan hald á skjöl
eiginmannsins að honum látnum
og lagði sig í framkróka um að
viðhalda goðsögninni um hið
fullkomna hjónaband allt þar til
hún lézt árið 1976, 91 árs að
aldri. Hanna er ekki nefnd á
nafn í þeirri ævisögu Bergs sem
ekkjan lagði blessun sína yfir, en
sú ævisaga er rituð af Willi
Reich, sem eitt sinn var nemandi
Bergs, og kom hún út árið 1937.
Ævisagan kom út í endurbættri
mynd árið 1964 og þar er heldur
ekki minnzt á Hönnu.
Þessar ástæður hafa orðið til
þess að aðdáendur Bergs velta
því fyrir sér hvort Berg-fræð-
ingar muni ekki einn góðan veð-
urdag uppgötva samskonar
leyndardóma varðandi Lulu.
Lengi vel var talið að niður-
lagskafla óperunnar hafi verið
ólokið er tónskáldið lézt og var
óperan því flutt sem ófullgerð og
í margskonar uppsetningum þar
til dagar ekkjunnar voru taldir,
enda hafði hún neitað að láta af
hendi mikið af skjölum sem
aldrei höfðu verið birt. Er skjöl-
in komu loks fram í dagsljósið
var í þeim að finna allan loka-
þáttinn óútsettan fyrir hljóm-
sveit. Raunar hafði Friedrich
Cerha þá unnið að því að full-
gera hljómsveitarútsetningu
með leyfi útgefandans en án
vitneskju ekkjunnar. Voru þau
vinnubrögð í fullu samræmi við
þann leyndarhjúp sem umlukti
alla sögu verksins. Hvað sem
öðru líður þá var hin fullgerða
Lulu frumflutt í Parísar-óper-
unni 24. febrúar 1979, 44 árum
eftir andlát Albans Berg.
í Lulu býr jarðneskur andi
sem erfitt er að henda reiður á,
en nú þegar skríni Pandóru hef-
ur verið upp lokið geta dulmáls-
fræðingar fyrir alvöru farið að
spá í Lulu með bók Perles að
bakhjarli. Á 100 ára afmælinu
býr Alban Berg enn yfir leynd-
armálum.
(Úr The New York Times.)
11» * J
Öskudags-
gleði í Bol-
ungarvík
Meðfylgjandi mynd tók fréttarit-
ari Mbl. í Bolungarvík i öskudaginn
er börnin i leikskólanum Glaðbeim-
um heimsóttu verslun Einars Guð-
fínnssonar uppibúin eins og víða
tíðkast i þeim degi.
Starfsfólk E.G. tók þessum gest-
um vel.
Annar hefur sá siður verið hér
lengi að á bolludag, sprengidag og
á öskudag búa börnin sig upp í hin
ýmsu gervi og kveðja dyra á heim-
ilum hér í bænum á kvöldin. Hafa
börnin gjarnan uppi leikræna til-
burði er tilheyra gervinu og er
þeim gjarnan þökkuð koman með
því að rétta að þeim sælgæti.