Morgunblaðið - 12.12.1985, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR12. DESEMBER1985
Göngur og réttir
fyrr og nú
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Göngur og réttir III. 416 blaðsíö-
ur. Bragi Sigurjónsson bjó til prent-
unar. Skjaldborg. Akureyri, 1985.
Göngur og réttir voru skráðar á
árunum 1946—50 og gefnar út í
sex bindum. Ritið mun hafa selst
upp nokkuð fljótt. Það hafði þá
endurminningagildi fyrir margan.
Þegar ritið er nú endurútgefið,
fjörutíu árum síðar, hygg ég einnig
verði bent á þjóðfræðagildi þess.
Höfundar voru margir. Þeir hafa
sýnilega verið vel valdir. Ritstjórn
hefði þó í upphafi mátt vera
strangari. En ekki er við umsjón-
armann þessarar útgáfu að sakast
fremur en aðra slíka; ströng rit-
stjórn í safnritum af þessu tagi
þekkist varla hér. Og framlagi
manns, sem hefur orð fyrir að vera
greindur og gegn, er tæpast hafnað
eða hann krafinn meiriháttar
breytinga þó að það falli ekki alls
kostar að heildinni. Þetta er ekki
sagt út í bláinn, því það finn ég
helst að þessu bindi að mér virðast
þættirnir vera nokkuð mismun-
andi ýtarlegir.
Langbestur er að mínum dómi
þáttur Magnúsar F. Jónssonar,
Göngur og réttir Miðfirðinga.
Magnús var fræðimaður ágætur.
Honum var lagið að skrifa þess
háttar stíl að sérhvert efni eins
og lifnaði í höndum hans. Magnús
hafði sjálfur farið í göngur, strax
sem ungur piltur. Hughrifum
þeim, sem göngunum fylgdu, lýsir
hann svo vel að standa mætti sem
einkunnarorð fyrir riti þessu:
»Mér fannst ég vera á helgum
stað. Þarna koma menn ekki nema
tvisvar eða þrisvar á ári. Þarna
var enginn staður vanhelgaður af
þrætum og ásælni, sem átti rót að
rekja til þröngbýlis. Þarna er nátt-
úran hrein og óspjölluð. Frelsið er
þar óhindrað, svo að menn, sem
koma þar örsjaldan, finna oki af
sér létt.«
Þessi orð eiga að minnsta kosti
við göngurnar eins og þær voru
fyrrum. Þó göngurnar væru hreint
ekki erfiðislausar fyrir menn sem
voru sístritandi og stundum jafn-
vel áhættusamar var tilbreyting
þeirra slík að menn á öllum aldri
gátu hlakkað til þeirra allt árið.
Nú er þetta vafalaust breytt.
Ferðalag er ekki lengur tilbreyt-
ing. Og tíðar skemmtireisur um
óbyggðir svipta landið þeirri dul,
sem yfir því hvíldi forðum. Ekki
er víst að orð Magnúsar F. Jóns-
sonar eigi við gangnastemmning-
una nú.
Því göngurnar eru breyttar eins
og gerst má fræðast um í nýjum
þætti í bók þessari, skráðum fyrir
þessa útgáfu, eftir Magnús Ólafs-
son. Er þá fyrst að telja að bíla-
slóðir liggja nú víða um afrétti.
Áður varð hver að flytja með sér
matföng öll. Nú bíður heit máltíð
í náttstað. »Fjarskiptatæki eru
komin til sögu. í stuttu máli má
segja, að betri útbúnaður en fyrr
að fatnaði og aukin þægindi varð-
andi matarkost og aðbúnað allan
séu mestar breytingar, en einnig
standa nú leitir einum degi skemur
en fyrr og eru að nokkru einfaldari
og hagfelldari í framkvæmd en
fyrrum,* segir Magnús ólafsson.
Efni er skipað þannig í rit þetta
að farið er hringinn um landið,
sólarsinnis að venju. Þetta þriðja
bindi nær yfir svæðið frá Snæfells-
nesi til Húnaþings, að báðum
meðtöldum. Fremst er raunar
þátturinn Selfarir eftir Braga Sig-
urjónsson. Þar er réttilega bent á
að afréttarekstur sé í raun eins
konar seljabúskapur. Þá er líka
minnt á að landnámsmenn muni
hafa þekkt seljabúskap frá heima-
landi þó hitt sé ósannað hvort þeir
hafi þekkt fráfærur sem svo voru
kallaðar.
Landslag í Noregi er gerólíkt
íslandi. Þar var seljabúskapur
óhjákvæmilegur. Er ekki sennilegt
að hann hafi hafist hér strax við
landnám vegna venju frá heima-
landi en síðan hafi dregið úr hon-
um jafnt og þétt þar til hann að
lokum lagðist alveg niður? Benda
ekki til þess hin mörgu »sel« víðs
vegar um landið sem síðar urðu
býli, jafnvel stórbýli?
Það er alkunna að afréttarlönd
voru og eru misstór og því til
misjafnlega mikilla nytja fyrir
Bragi Sigurjónsson
sveitir. Víðlendir og grösugir af-
réttir töldust til hlunninda. Gras-
ið, sem sauðkindin breytti í kjöt
og mjólk og ull, var alger undir-
staða þess að hægt væri að lifa í
þessu landi. Afrétturinn var því
sá sameiginlegi sjóður sem öðru
fremur tengdi bændur og búalið í
hverri sveit fyrir sig.
Þótt afréttalýsingar í riti þessu
miðist auðvitað við fjárleitir fyrst
og fremst verða þær, þegar á heild-
ina er litið, viðamikil, almenn
landlýsing. Eins og Magnús F.
Jónsson segir frá í þætti sínum
um göngur Miðfirðinga voru ör-
nefnin hið fyrsta sem unglingur
lærði strax og hann fór í sínar
fyrstu göngur. Þekking á örnefn-
um var frumskilyrði þess að göng-
urnar færu skipulega fram og hver
og einn rataði þá leið sem honum
var ætlað að ganga. Því á að vera
hægt að treysta að rétt sé farið
með örnefni í riti þessu.
Ennfremur eru hér allmargar
ferðasögur, skráðar bæði til fróð-
leiks og skemmtunar.
óhætt er að segja að það hafi
verið hið mesta framtak þegar
ráðist var í samantekt og útgáfu
þessa rits á sínum tíma. Hið nýja
efni í þessu bindi þykir mér líka
vel valið. Burtséð frá því bjarma-
landi minninganna sem einhver
kann að finna í riti þessu er þetta
auðvitað merkilegur þáttur í ís-
lenskri atvinnusögu. Er því vel til
fundið á sýna, án þess að lengja
ritið verulega, hvernig göngurnar
hafa breyst frá því er tekið var
að safna til ritsins fyrir fjörutíu
árum. En fjöllin eru á sínum stað.
Kannski leynist eitthvað eftir af
hátíðastemmningu þeirri sem
forðum fylgdi göngum og réttum?
Litskrúðug og sundurleit
Bókmenntir
Sveinbjörn I. Baldvlnsson
Gísli Þór Gunnarsson:
Á bláþræði, skáldsaga.
142 bls. Iðunn.
Árið 1981 kvaddi Gísli Þór
Gunnarsson sér hljóðs með skáld-
sögunni „Kærleiksblómið". Sagan
var nokkuð ólík flestu öðru er út
var gefið um þær mundir, full af
allt að því barnslegri einlægni og
algerlega laus við allt prjál í stíl
eða belging í efnistökum. Þetta var
einföld saga í orðsins bestu merk-
ingu. Saga um unglinga og ástina
og allar þær tilfinningapíslir sem
því vilja fylgja þegar þetta tvennt
mætist.
Um þetta leyti vissi ég til að
Gísli var með aðra sögu í smíðum
og er það saga sú sem Iðunn hefur
nú gefið út undir nafninu „Á blá-
þræði". Þar segir frá verslunar-
skólanemanum Pétri sem í augum
foreldranna hefur ætíð verið
vandamál en er umtalsverður
hugsuður að eigin áliti. Það kemur
í ljós í upphafi sögunnar að faðir
hans er annar maður en eigin-
maður móðurinnar og að raun-
faðirinn hefur nú andast og gert
þennan son sinn að einkaerfingja
og fær Pétur hús í námunda við
Reykjavíkurflugvöll í arf. Þessi
faðir hans hefur verið dálítið á
skjön við hversdagsleikann líkt og
Pétur sjálfur og þegar Pétur
kemur í húsið sitt liggur þar bók,
allþykk með bréfum til hans frá
föðurnum. í því fyrsta segir m.a.:
„Þetta bréf kemur fri umhyggju-
sömum foður sem vakir yfir þér úr
fjarlægð. Faðir þinn er einn af fáum
mönnum jarðarinnar sem tekist
hefur að rjúfa tengsl við allt hið
veraldlega sem leiðir hugann frá
þekkingarleitinni. Leitinni að sann-
leikanum sem er vísindum og trúar-
brögðum æðri.“ (bls. 12).
Þetta bréf er ritað á fæðingar-
degi Péturs. í fyrstu köflum sögun-
ar er svolítið staldrað við þessi
bréf, en svo hverfa þau sem og
faðirinn dulúðgi nánast úr sög-
unni. En margt annað kemur hins
vegar inn í söguna. Skemmst er
frá því að segja að málin æxlast
þannig að eins konar kommúnu-
lifnaður upphefst í húsi Péturs og
kennir margra grasa hvað varðar
samsetningu kommúnunnar.
Meðal þeirra sem koma við sögu
eru: Róttækur hollenskur hug-
sjónamaður, homminn Rósi, ít-
alski jóginn Marco, hassbrunninn
íslenskur róttæklingur og svika-
hrappur, einstæð móðir frá Þýska-
landi, Súsanna hin fagra, sem er
stóra ástin í lífi Péturs, en hún
vill ekkert með hann hafa. Hanna,
móðir Súsönnu, sem hann hlýtur
í staðinn fyrir dótturina. Sem sagt
ansi litskrúðugur hópur og sundur-
leitur.
Þannig er þessi saga líka, ansi
litskrúðug og sundurleit. Mér virð-
ist sem fjöldi sögupersóna beri
hana ofurliði. Það er komið allt
of víða við, en ekkert reynt að rýna
niður undir botn í því. Það koma
upp áhugaverð atriði, en sum
þeirra gufa svo bara upp. Til
dæmis andi föðurins og áhrif hans
á Pétur. Sama máli gegnir um
nokkrar persónurnar, þær eru
kynntar á nokkrum blaðsíðum en
eftir það eru þær nánast eins og
innanstokksmunir, gegna sáralitlu
hlutverki. Til dæmis Hollending-
urinn og einstæða móðirin. Hlutur
þessa fólks í sögunni er næsta lítill.
„Á bláþræði" er eins og „Kær-
leiksblómið" einkar þægileg af-
lestrar og á köflum bregður fyrir
ísmeygilegum húmor sem auðgar
hana verulega, en saga Péturs, sem
er auðvitað meginefni hennar, fell-
ur stundum í skuggann af öðrum
litlum sögum af öðrum persónum
sem ekki koma henni alltaf mikið
við. í sögulok er ágætur endahnút-
ur bundinn á söguna af Pétri. Svo
er komið að útlit er fyrir að móðir
hans muni á ný freista þess að
setja hann í geðmeðferð, en hann
lætur sig hverfa af landi brott með
útlendu skipi. í þessum lokakafla
segir m.a.:
„Ég sakna þín pabbi, jafnvel þó
ég hafí aldrei þekkt þig.
Ég elska þig ennþá, Súsanna,
jafnvel þó leiðir okkar verði að
skilja. Það eru margir menn í heim-
inum sem eru miklu hæfari en ég
til að veita þér það sem þú heldur
að þú þarfnist.
Bless Víkingur, Rósi og Kalli.
Ykkur þótti sjálfsagt að fá allt upp
í hendurnar og jafnvel það er ekki
Einhvers staðar
bak við söguna
Bókmenntir
Jóhanna Kristjánsdóttir
Hermann Másson: Froskmaðurinn
Útg. Forlagið 1985
Ætli það sé ekki einstakt í heim-
inum, að skrifuð sé saga um frosk-
manninn og reynslu hans í undir-
djúpunum? Lengi hef ég velt því
fyrir mér hvað hafi rekið höfund-
inn til að rita þessa bók. Nokkrum
sinnum hef ég sofnað vært út frá
bókinni og fundist ég vera að synda
um hugann. Hrokkið upp og hugs-
að: „Eitthvað er það samt sem
heillar." Svo hef ég tekið til við
lesturinn á nýjan leik og fylgt
froskmanninum eftir á ferli hans
og komist smám saman að þeirri
niðurstöðu, að þetta væri ekki
beinlínis sú froskmannssaga sem
ég hélt í byrjun. Þá hafa hugsan-
irnar enn farið að leita á mig og
ég hef sagt eins og kona frosk-
mannsins sagði svo spekingslega
þegar hún var að ræða við mann-
inn sinn um lífið og tilveruna:
„Þvoðu þér nú um hendurnar,
maturinn er að koma.“
Síðan hélt ég áfram að velta
fyrir mér hvernig ég ætti að
komast að niðurstöðu. Þetta er
ekki ádeila á alla þá sem ekki eru
froskmenn, eða hvað? Eru frosk-
menn með öðruvísi tilfinningalíf
en aðrir? Eru þeir kannski ódauð-
legir innst inni? Er þetta ádeila á
hjónabandið? Eða á foreldra
froskmannsins, sem eru með ein-
lægar útásetningar á kaffisullið
hjá tengdadóttur sinni? Og hver
er þáttur hafmeyjarinnar og
hvernig stendur á því að hún er á
móti íslenzkum atvinnuvegi sem
er lífsnauðsynlegur fyrir afkomu
og framtíðarvelferð þjóðarinnar?
Þetta vafðist fyrir mér. Unz ég
kom á blaðsíðu 136 þar sem frosk-
maðurinn er á leið í bæinn eftir
eina köfunina og hugsar á þessa
leið:
„Á leiðinni í bæinn var frosk-
maðurinn stöðugt að líta út um
bílgluggana og hugsa „úfið haf og
úfið hraun" og hann endurtók
hugsunina upphátt:
Ufið haf og úfið hraun.
Þetta vakti með honum kitlandi
kátínu, jafnvel fögnuð. Hafið og
hraunið sem hann sá voru úfin í
rauninni, en miklu úfnari í orðun-
um: „Víst er ég úfið haf og úfið
hraun,“ hugsaði hann og sagði:
„Viðurkenndu það fyrir sjálfum
þér.“
Hann fór að kyrja þangað til
orðin og hljómar þeirra urðu
ömurlegri en hafið og hraunið svo
hann tautaði:
„Útskýringar eyðileggja allt.
Versti óvinur ánægjunnar eru út-
skýringarnar."
Loks var ég búin að finna kjarna
Þegar Steinn át tartalettur
og Jón úr Vör vínarbrauð
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Framhaldslíf fijrumanns.
Endurminningar Hannesar Sigfús-
sonar skálds.
Iðunn 198$.
Framhaldslíf förumanns er
annað bindi endurminninga Hann-
esar Sigfússonar, fyrra bindið er
Flökkulíf (1981).
í Framhaldslífi förumanns held-
ur Hannes Sigfússon áfram að
Gísli Þór Gunnarsson
nóg. Mun þetta þjóðfélag nokkurn-
tíma breytast ef við bíðum eftir að
aðrir breytisL“ (bls. 142).
Aftan við sögulokin stendur að
höfundur hafi skrifað söguna á
árunum 1981-1982 í Grikklandi,
ísrael og á íslandi. Gísli Þór hefur
sjálfsagt farið víða og séð margt
síðan og á tvímælalaust eftir að
vinna úr þeirri reynslu síðar. „Á
bláþræði" er ekki stórt stökk fram
á við miðað við „Kærleiksblómið",
enda stutt á milli ritunar þessara
sagna. Ég hef hins vegar mikla
trú á því að næsta bók Gísla Þórs
Gunnarssonar verði mun betri en
þessar báðar, því hann er athyglis-
verður höfundur og hefur til að
bera þá einlægni sem er forsenda
þess að menn geti skrifað eitthvað
sem máli skiptir. Vonandi líður
ekki svona langur tími frá ritun
til útgáfu á næstu bók.
segja frá lífsbaráttu sinni, einkum
viðleitni til skáldskapar. Mjög
ítarlega fjallar hann til dæmis um
tilefni ljóða sinna, hvernig þau
urðu til, breyttust og þróuðust.
Hann segir líka frá skáldsögunni
Strandinu sem er efirminnileg
bók.
Hannes Sigfússon er meðal
helstu skálda okkar af þeirri kyn-
slóð sem kölluð er atómskáld.
Ljóðaflokkur hans, Dymbilvaka,
telst vera eitt helsta framlag
þeirrar kynslóðar til bókmennt-
anna. Nú fáum við upplýsingar um
margt sem áður var hulið eða
getgátur og er óhætt að segja að
án þeirra upplýsinga verður bók-
menntasaga þessara tíma ekki
skrifuð. Hannes leggur því margt
af mörkum til bókmenntarann-
sókna og rekur sögu sína frá tor-
ræðri ljóðlist til skorinorðra ljóða.
Hann dregur fram í dagsljósið þátt
hugmyndafræði í sinnaskiptum,
stefnubreytingu skálds. Þetta ger-
ir hann án yfirlætis og oftlega á
gagnrýninn hátt.
I öllu þessu er að vonum fengur.
Ég verð að viðurkenna að ævi-
sögur skálda sem skýra frá baráttu
þeirra, vonum og vonbrigðum, eru
oft furðu tómlegar og skilja lítið
eftir. Verst er þegar skáldin dunda
við að rekja raunir sínar og kenna
öðrum um ófarir sínar. Brautryðj-
endur í bókmenntum geta ekki
vænst að þeim sé hossað; á leið
þeirra eru alltaf ljón. Þar vegur
tortryggni þyngst.
Bestu frásagnirnar í slíkum bók-
um eru myndir úr lífi skálda, sögur
af háttum þeirra sem gefa lesand-
anum tækifæri til að átta sig. Nóg
er af slíku efni í Framhaldslífi
förumanns.
Með bestu köflunum í bókinni
er lýsing á lífi íslenskra skálda í
Stokkhólmi og Kaupmannahöfn á
árunum eftir stríð. Hannes Sig-
fússon segir einkum frá Steini
Steinarr, Magnúsi Ásgeirssyni og
Jóni úr Vör. Allt sem skrifað er
um þessa merku höfunda hlýtur
að vekjaeftirtekt.
Steinn Steinarr var sá maður
sem líklega hefur orkað mest á
Hannes Sigfússon, að föður hans
undanskildum. Steinn var strang-
ur við Hannes, gerði hann að fé-
laga sínum, en gætti þess líka að
hann gengi ekki of langt í bó-