Morgunblaðið - 12.12.1985, Blaðsíða 45

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR12. DESEMBER1985
45
tiundan?
um. Þessi aukning erlendra skulda unnar, að aðhaldssöm peninga-
opinberra aðila nemur um 1,5%
af áætlaðri þjóðarframleiðslu á
næsta ári.
í ljósi þeirra breytinga, sem
nýlega hafa verið gerðar á frum-
vörpunum, er hins vegar ekki víst,
að þessi mikli greiðsluhalli, sem
nemur um 8% af þjóðarfram-
leiðslu, kyndi undir verðbólgunni
á næsta ári. Þetta er vegna þess,
að sá hluti opinberra útgjalda, sem
er fólginn í afborgunum og vaxta-
greiðslum af erlendum lánum og í
endurgreiðslum til Seðlabankans
vegna hallareksturs í ár og á fyrri
árum, veltur ekki út í efnahagslífið
hér heima og veldur því ekki verð-
bólgu. Eins og frumvörpin standa
nú, eru þessar greiðslur taldar
verða rúmlega 10 milljarðar 1986,
eða 1 milljarði meiri en greiðslu-
hallinn.
Þessa upphæð, 1 milljarð, munu
opinberir aðilar því taka út úr
efnahagslífinu umfram það, sem
þeir veita inn í það með öðrum
útgjöldum, ef frumvörpin tvö
verða að lögum í núverandi mynd
og lögunum verður fylgt. í þessu
er að vísu fólginn aðhaldsvottur. 1
ljósi reynslunnar virðist þó nokkur
ástæða til að halda, að frumvörpin
eigi eftir að breytast enn í þenslu-
átt í meðförum þingsins og út-
gjöldin eigi auk þess eftir að fara
fram úr fjárlögum, þegar öll kurl
koma til grafar. Ef svo fer, mun
fjármáiastefna ríkisstjórnarinnar
stuðla að vaxandi verðbólgu á
næsta ári — eins og hún hefur
gert í ríkum mæli á þessu ári.
Af þessum sökum er óvíst,
hversu trúverðug aðhaldsáform
ríkisstjórnarinnar í opinberum
fjármálum munu sýnast í augum
almennings.
Peningamál
Um stefnuna í peninga-, vaxta-
og gengismálum gegnir öðru máli
en fjármálastefnuna að því leyti,
að yfirleitt hefur ekki tíðkazt,
hvorki hér á landi né í nágranna-
löndunum, að kunngera almenn-
ingi peningastefnuna fyrirfram.
Þýzkaland er þó athyglisverð
undantekning frá þessari reglu. í
því landi hafa stjórnvöld haft þann
sið að birta almenningi peninga-
stefnuna fyrirfram með svipuðum
hætti og fjármálastefnuna í þeim
tilgangi, að almenningur ætti
auðvelt með að fylgjast með efna-
hagsstefnu ríkisstjórnarinnar og
semja sig að henni með góðum
fyrirvara. Þannig hefur þýzki
seðlabankinn lýst því yfir með
reglulegu millibili, að útlánum
bankakerfisins og þar með vexti
peningamagns verði haldið innan
ákveðinna marka í samræmi við
verðbólgumarkmið ríkisstjórnar-
innar og að frá þessum mörkum
verði ekki hvikað. Svo virðist, sem
þýzku launþegasamtökin hafi tek-
ið mark á þessum yfirlýsingum og
stillt kaupkröfum í hóf eftir því,
enda hefur ríkisstjórnin staðið við
yfirlýsingar sínar.
Einnig má segja, að seðlabankar
Bandaríkjanna og Bretlands hafi
beitt svipaðri aðferð á síðustu
árum með tilætluðum árangri,
enda þótt sveiflurnar í helztu
peningastærðum hafi verið miklu
meiri í þeim löndum en í Þýzka-
landi. Reynsla þessara þriggja
landa undanfarin ár sýnir ótví-
rætt, að öflugt aðhald í peninga-
málum getur verið árangursrík
aðferð til að draga úr verðbólgu
eða halda henni í skefjum. Hitt
virðist líka ótvírætt í ljósi reynsl-
stefna hefur líka að sínu leyti átt
nokkurn þátt í auknu atvinnuleysi
í þessum löndum, þótt atvinnuleys-
isaukningin hafi reynzt misjafn-
lega mikil og langvinn eftir að-
stæðum.
Því er eðlilegt, að menn spyrji:
Er líklegt, að öflugt aðhald í
peningamálum hér á landi í þvi
skyni að stöðva verðbólguna hafi
atvinnuleysi í för með sér?
Um þetta er erfitt að fullyrða
með vissu, þar eð á þetta hefur
aldrei reynt. Mér virðist þó ljóst,
að það hefði verið hægt að hafa
miklu betra taumhald á verðbólg-
unni hér á landi á undanförnum
árum með því að halda fastar um
peningaprentun og gengisskrán-
ingu en gert hefur verið. Hæfileg
festa í þessum efnum hefði ekki
þurft að koma niður á atvinnu-
ástandinu, enda hefur verið mjög
mikil þensla á vinnumarkaði öll
árin. Mér virðist með öðrum orðum
mjög ólíklegt, að öll þessi verð-
bólga hafi verið nauðsynleg til að
tryggja fulla atvinnu.
Ríkisbankakerfíð
í þessu samhengi er líka nauð-
synlegt að hafa hugfast, að banka-
kerfið, sem við búum við, er ein-
stakt í okkar heimshluta að því
leyti, að allir stærstu viðskipta-
bankarnir eru ríkisbankar. Aug-
ljóst er, að í slíku bankakerfi hljóta
stjórnmálahagsmunir oft að yfir-
gnæfa venjuleg viðskipta- og hag-
kvæmnissjónarmið við ákvörðun
útlána. Hætt er við, að óarðbær
útlán bankakerfisins verði fyrir-
ferðarmeiri við þessar kringum-
stæður en þau mundu vera, ef hér
væru öflugri einkabankar með
sanngjarnar arðsemiskröfur að
leiðarljósi. Auk þess er hætt við,
að ríkisbankar sjái sér hag í því
að ívilna einstökum atvinnugrein-
um eða byggðarlögum með því að
þenja útlán umfram það, sem
einkabankar teldu æskilegt. Þann-
ig sýnist mér, að sjálft ríkisbanka-
kerfið hljóti að standa skynsam-
legri stjórn peningamála fyrir
þrifum.
Reynslan virðist staðfesta þessa
skoðun. Verðbólgan, erlendu
skuldirnar og ofveiðin hafa verið
vondar viðureignar á undanförn-
um árum meðal annars vegna þess,
að mörg fyrirtæki hafa ekki verið
beitt þeim arðsemisaga, sem
vænta má, að einkabankar mundu
beita. Ástæðan er ekki sú, að
einkabankar hljóti að vera betur
reknir en ríkisbankar, enda er
ekkert algilt lögmál til um það
efni, heldur er vandinn sá, að þeir
stjórnmálahagsmunir, sem ríkis-
bankarnir lúta, stangast iðulega á
við markmið ríkisstjórnarinnar í
efnahagsmálum. Við slíkar að-
stæður getur reynzt erfitt fyrir
seðlabanka að veita viðskipta-
bönkum öflugt aðhald um útlána-
stefnuna.
Vaxtastefnan
Þótt ekki hafi tekizt mjög vel á
undanförnum árum að hemja út-
lán bankakerfisins og peninga-
þensluna af þeim völdum og fátt
bendi til, að breyting sé í vændum
í þeim efnum, hefur umtalsverður
árangur náðst í vaxtamálum að
mínum dómi. Með því að tryggja
jákvæða raunvexti af mörgum
tegundum sparifjár hefur tekizt,
eins og til var ætlazt, að rífa inn-
lendan sparnað upp úr þeim öldu-
dal, sem hann lenti í á sl. áratug,
þegar raunvextir voru mjög nei-
kvæðir. Þessi innlenda sparnaðar-
aukning ætti smám saman að
draga úr verðbólgu og þörfinni
fyrir erlent lánsfé og glæða hag-
vöxt á ný.
Að vísu eru raunvextir af mörg-
um fjármagnsskuldbindingum
óvenjulega háir um þessar mundir
— og trúlega allmiklu hærri en
svarar til varanlegs jafnvægis á
peningamarkaðnum. Til þessa
virðast liggja tvær meginástæður.
f fyrsta lagi eru raunvextir
óvenjulega háir á alþjóðlegum
fjármagnsmörkuðum yfirleitt eins
og kunnugt er. Hallinn á ríkis-
búskapnum í Bandaríkjunum und-
anfarin ár virðist hafa átt drjúgan
þátt í að knýja vexti þar langt upp
fyrir verðbólgustigið. Þessi raun-
vaxtahækkun í Bandaríkjunum
hefur laðað erlent fjármagn þang-
að víðs vegar að. í viðkomandi
löndum hefur dregið úr innlendu
lánsfjárframboði að sama skapi,
svo að raunvextir hafa hækkað þar
líka. Það er alla jafna erfitt fyrir
einstök lönd að halda eigin raun-
vöxtum langt fyrir neðan heims-
markaðsraunvexti til lengdar,
nema strangar hömlur séu lagðar
á fjármagnshreyfingar milli
landa, því að annars flýr fjármagn
til útlanda, þar sem ávöxtunarskil-
yrði eru betri.
í öðru lagi virðist hækkun raun-
vaxta undanfarin ár, bæði hér
heima og erlendis, hafa dregið
minna úr eftirspurn eftir lánsfé
en ætla má, að gerist, þegar frá
líður. Ástæðan virðist vera sú, að
margir lántakendur hafa ekki enn
áttað sig til fulls á því, hversu
mikið raunverulegur fjármagns-
kostnaður hefur hækkað. Þeir
virðast hafa ruglazt á raunvöxtum
og nafnvöxtum. Þegar lánsfjáreft-
irspurnin dregst saman enn frek-
ar, má gera ráð fyrir, að raun-
vextir lækki eitthvað á alþjóðapen-
ingamörkuðum, en verði þó háir
áfram að öðru óbreyttu.
Þróun vaxta á alþjóðlegum pen-
ingamörkuðum á næsta ári mun
ráðast að miklu leyti af fjármála-
stefnu Bandaríkjastjórnar. Ef
hallabúskapurinn heldur áfram
eins og margt bendir til og banda-
ríski seðlabankinn losar ekki um
böndin í peningamálum, má gera
ráð fyrir háum raunvöxtum áfram
og háu gengi dollarans. En ef
Bandaríkjastjórn gerir ráðstafan-
ir til að draga verulega úr fjárlaga-
hallanum, geta vextir lækkað
skyndilega oggengi dollarans með.
Vandi húsbyggjenda
Þróunin í vaxtamálum hér
heima á næsta ári hlýtur að taka
mið af heimsþróuninni. Þó virðist
hugsanlegt, að sérstakar aðstæður
verði til þess, að vaxtastefnan
verði endurskoðuð, einkum með
tilliti til þess vanda húsbyggjenda,
sem nú er mikill á mörgum heimil-
um. Vandi margra húsbyggjenda
er óvenjulega mikill og bráður nú,
en ekki vegna þess fyrst og fremst,
að raunvextir eru háir.
Sannleikurinn er sá, að raun-
vextir af lánum húsbyggjenda að
greiddum sköttum eru yfirleitt
mjög neikvæðir, eða um -10% í
mörgum tilvikum. Ástæðan er sú,
að vextir og greiddar verðbætur
vegna húsbygginga og íbúðakaupa
eru frádráttarbær frá tekjuskatti
eins og kunnugt er. Húsnæðislán
eru því meðal hagkvæmustu lána,
sem völ er á nú, þrátt fyrir allt.
En hitt er líka rétt, að kauplag
hefur hækkað miklu minna en
verðlag á undanförnum árum, svo
að skuldabyrði húsbyggjenda og
annarra hefur þyngzt mjög eftir
því. Vanda húsbyggjenda er því
að mínum dómi betur lýst með því
að segja, að kaupið sé of lágt,
heldur en með því að segja, að
vextirnir séu of háir.
Kaupsamningar og
vísitölubinding
Einna mest óvissa leikur um
þróun kauplags á næsta ári. Til
dæmis er óvíst, hvort verkalýðs-
hreyfingin mun setja fram að nýju
kröfur um fulla vísitölubindingu
launa í samningum við vinnuveit-
endur eftir áramót og hvort slíkum
kröfum verður fylgt eftir af fullum
þunga, ef þær verða settar fram.
í þessu sambandi verður að hafa
hugfast, að sá skaði, sem vísitölu-
binding hefur valdið í íslenzku
efnahagslífi gegnum tíðina að
margra dómi, er ekki að öllu leyti
fólginn í vísitölubindingunni
sjálfri, heldur einnig í framkvæmd
hennar. Tvennt skiptir meginmáli
hér að mínum dómi.
í fyrsta lagi hefur þess ekki
verið nógu vandlega gætt við gerð
kjarasamninga hingað til, að sá
kaupmáttur, sem átti að verð-
tryggja, samrýmdist greiðslugetu
fyrirtækjanna. Þegar samið er um
kaupgreiðslur, sem fyrirtækin
ráða við, getur vísitölubinding gert
gagn með því að draga úr óvissu
á vinnumarkaði og halda aftur af
nýjum kaupkröfum. En þegar
samið er um kaup, sem fyrirtækin
hafa ekki bolmagn til að greiða,
og slíkir samningar eru vísitölu-
tryggðir í þokkabót eins og gerðist
til dæmis 1977, þá er voðinn vís.
Þá eiga fyrirtækin enga útgöngu-
leið aðra en að veita kauphækkun-
um beint út í verðlagið að öðru
óbreyttu, svo að kaup hækkar þá
aftur, og þannig koll af kolli.
Hitt atriðið varðar vísitöluna
sjálfa. Hlutverk skynsamlegrar og
skaðlausrar vístölubindingar
launa á að vera að tryggja, að
kauplag breytist í samræmi við
greiðslugetu atvinnuveganna, en
ekki að tryggja, að kauplag fylgi
framfærslukostnaði heimilanna. Á
þessu tvennu er reginmunur. Síð-
ari aðferðin — sú, sem hefur alltaf
verið valin hér — er alvarlega
gölluð, því að hún felur í sér, að
t.d. kaffiuppskerubrestur í Brasil-
íu veldur kauphækkun á íslandi,
af því að innflutt kaffi hækkar í
verði. Slíkri kostnaðarhækkun
hljóta íslenzk fyrirtæki að reyna
að veita beint út í verðlagið, því
að hún á sér enga stoð í aukinni
framleiðni. Fyrri aðferðin — sú
að láta kauplag breytast sjálfkrafa
í samræmi við greiðslugetu fyrir-
tækjanna — er að miklu leyti laus
við þennan alvarlega galla. Það er
enginn vandi að finna nothæfa
vísitölu í þessu skyni, t.d. verðvísi-
tölu innlendrar framleiðslu, sem
lesa má beint út úr vísitölu fram-
færslukostnaðar og vísitölu inn-
flutningsverðlags, sem eru báðar
til.
Niðurlag
Þess vegna er afar brýnt að
mínum dómi, að ef vísitölubinding
launa verður fyrir valinu í kjara-
samningunum á næsta ári, þá
verði vandlega gætt að hvoru
tveggja:
★ að kaupmátturinn, sem
tryggja á með vísitölubindingunni,
sé fyrirtækjunum ekki ofviða, því
að annars blasir vaxandi verðbólga
við eins og áður eða þá atvinnu-
brestur; og
★ að vísitalan, sem kauplag
verður bundið við, verði verðvísi-
tala innlendrar framleiðslu eða
einhver önnur innlend greiðslu-
getuvísitala af því tagi í stað fram-
færslukostnaðarvísitölunnar, sem
hingað til hefur verið notuð með
illum afleiðingum.
Höfundur er prófessor í þjóóhag-
fræói rið Háskóla ísiands. Greinin
er efnislega samhljóða erindi, sem
flutt rar á Spástefnu Stjórnunarfé-
lags fslands 5. desember 1985.
Kaup SH á
fyrirtækinu
Brekkes í Hull:
Hluti af
stöðugum
vexti
Icelandic
Freezing
Plants
KAUP Sölumiðstöðvar hraðfrysti-
húsanna á norsk-brezka flsksölu-
fyrirtækinu Brekkes í Hull hafa
vakið talsvert umtal á Humber-
svæðinu. Hull Daily Mail og
Grimsby Evening Telegraph,
stærstu blöðin á svæðinu, segja
bæði frá kaupunum. Hið síðar-
nefnda segir í fyrirsögn, að með
þessu sé Brekkes og Humber-
svæðið aftur komið á „fískikort-
ið“. Bæði blöðin hafa eftir Ingólfí
Skúlasyni, aðstoðarforstjóra Ice-
landic Freezing Plants, dótturfyr-
irtækis SH í Grimsby, að kaupin
séu angi af stöðugum vexti fyrir-
tækisins í Bretlandi og muni
verða til þess, að veita meira af
físki inn á markaðssvæðið við
Humber-fljót.
Ólafur Guðmundsson, forstjóri
Icelandic Freezing Plants, sagði
í samtali við Morgunblaðið, að
kaupin á Brekkes hefðu marg-
þætta þýðingu fyrir fyrirtækið.
Með þeim bættist fyrirtækinu
hópur reyndra sölumanna, sem
auðvelda ætti sölu afurða. Fyrir-
tækið færðist nær viðskiptavin-
um sínum og ætti betur að geta
uppfyllt kröfur þeirra en áður.
Þá hefði Brekkes alla tíð verið í
sölu á ferskum fiski. Héldu slík
viðskipti áfram að þróast eins
og að undanförnu, gæti Icelandic
Freezing Plant orðið liðtækt
fyrir þau frystihús, sem vildu
notfæra sér sölu á ferskum fiski.
Aftur á móti væri fyrirtækið
fyrst og fremst að vinna fyrir
frystihúsin, en væri ekki fersk-
fisksali. Þá væri það einnig með
í dæminu, að vantaði hráefni til
vinnslu í verksmiðjunni og það
væri ekki fáanlegt frá íslandi,
væri möguleiki á því, að afla
þess í gegnum viðskiptatengsl
Brekkes.
Ólafur sagði, að það væri því
miður raunin, að ekki fengizt
nægur fiskur að heiman, þrátt
fyrir hagstæða gengisþróun
punds gagnvart krónunni. Um
þessar mundir væri nánast engin
framleiðsla á þorski fyrir Bret-
land, meðal annars vegna þess
hve kvótinn væri rýr. Þetta hefði
dregið geipilega úr möguleikum
fyrirtækisins, til dæmis á sölu
flaka. Það fengist varla brot af
því, sem hægt væri að selja. Hins
vegar væri rekstrinum komið
svo, að byrjunarörðugleikar
væru yfirstignir og ekki yrði um
tap á rekstrinum að ræða á þessu
ári. Vélvæðing væri langt komin
og hjá fyrirtækinu væri nú starf-
andi verulegur hópur fólks með
góða starfsþjálfun. Allt stæði þó
og félli með því að nægilegt hrá-
eíni fengist að heiman.
Á þessu ári væri áætluð sala
fyrirtækisins um 20 milljónir
punda, rúmir 1,2 milljarðar
króna. Aukningin í sölu flaka
væri 30 til 35% og 60 til 70% í
sölu verksmiðjuframleiddrar
vöru.
VArl
t