Morgunblaðið - 12.12.1985, Blaðsíða 44

44
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR12. DESEMBER1985
fKttgmtfrlfifeifr
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aöstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjaid 450 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 40 kr.
eintakiö.
Afganistastríð
í sex ár
Horfur í efnahagsmálum 1986:
Hvað er
Um jólin verða sex ár liðin
síðan sovéski herinn gerði
innrás í Afganistan. Við íslend-
ingar erum rækilega minntir á
þær hörmungar, sem yfir afg-
önsku þjóðina hafa gengið, nú
fyrir þessi jól. Hjálparstofnun
kirkjunnar hefur tekið sér fyrir
hendur að veita landflótta Afg-
önum stuðning. Vegna þess
sendi íslenska ríkissjónvarpið
einnig menn sína á vettvang.
Fyrir tilstilli þeirra hefur styrj-
öldin og afleiðingar hennar
verið flutt inn á hvert íslenskt
heimili, þar sem sjónvarp er að
finna.
íslendingar þurfa ekki lengur
að fara í grafgötur um það, að
Sovétmenn beita eiturvopnum í
Afganistan. Hörmulega leikinn
læknir, sem sýndur var á skján-
um, er lifandi sönnun þess. Ekki
var síður fróðlegt að fylgjast
með samtali Ögmundar Jónas-
sonar, fréttamanns, við Frank
Paulin, þýskan lækni, sem var á
sínum tíma við nám í Háskóla
íslands. Frank Paulin er einn
þeirra fjölmörgu lækna frá
Vesturlöndum, sem leggja líf
sitt í hættu við að bjarga fórn-
arlömbum þessa grimmdarlega
stríðs. Hann lýsti því á íslensku,
hve mikils virði er að hjálp
berist þeim, sem undan sovéska
hramminum flýja eða takast á
við hann. Og síðan sýndi sjón-
varpið sérstakan fréttaþátt um
stríðið og þann hrylling, sem af
því hefur leitt. Börn syngjandi
ljóð til ættjarðar sinnar voru
táknræn fyrir það hvert þjóð
leitar, þegar henni á að útrýma.
Sovéski herinn hefur eins og
kunnugt er hannað smásprengj-
ur með þeim hætti, að þær líkist
barnaleikföngum. Þá leggur her
Kremlverja sig sérstaklega
fram um að eyðileggja akra og
annað, sem má vera fólkinu til
lífsviðurværis.
Framtaki Hjálparstofnunar
kirkjunnar og ríkissjónvarpsins
vegna hörmunganna í Afganist-
an ber að fagna. Neyð fólksins
og brýningar lækna um að við
henni verði snúist eru þörf
áminning, ekki síst þegar at-
hyglin beinist að Alþjóðasam-
tökum lækna gegn kjarnorkuvá.
Þar sitja vestrænir læknar við
hlið fulltrúa Kremlverja á þeim
forsendum, að hvorki skuli
minnst á stríðið í Afganistan
né misnotkun læknisfræðinnar
gegn mannréttindum. Það er
langur vegur frá hátíðarsal
Oslóarháskóla til læknanna,
sem sinna særðum og svöngum
frelsishetjum í Afganistan.
Yfirgnæfandi meirihluti
þjóða heims hefur hvað eftir
annað ályktað um það á alls-
herjarþingi Sameinuðu þjóð-
anna, að sovéski herinn verði
kallaður á brott frá Afganistan.
Samþykktir Sþ um það efni
liggja hins vegar í láginni í
umræðunum um „frið“, sem
vinstrisinnar um víða veröld
halda uppi vegna sýndartillagna
um frystingu kjarnorkuvopna
eða eitthvað annað álíka gagns-
laust. í Afganistan stöndum við
frammi fyrir hryllilegum afleið-
ingum styrjaldar, sem háð hefur
verið í tæp sex ár. Enginn sér
fyrir endann á stríðinu. Við
getum hins vegar lagt okkar
skerf af mörkum til þeirra, sem
eiga um sárt að binda vegna
styrjaldarinnar og friðrofsins í
Afganistan.
Fornritin
Iboðsbréfi við stofnun Hins
íslenska fornritafélags 1928
segir: „Það þarf ekki að skera
utan af því, að fornritin hafa
jafnan verið dýrasta eign ís-
lendinga, á þeim er reist menn-
ing vor heima fyrir og orðstír
vor út á við.“ Þessi orð eiga jafnt
við nú og þá. Fornritafélagið
vinnur að því markmiði, að gefa
fornritin út í 50 bindum. Útgafa
félagsins er vönduð að allri gerð
og ástæða er til að hvetja alla,
sem unna framgangi íslenskrar
menningar til að leggja félaginu
Iiðsinni sitt.
í Morgunblaðssamtali við dr.
Jóhannes Nordal, forseta forn-
ritafélagsins, kom fram, að
bækur þess seljast í 3-5000 ein-
tökum. Þótt þetta séu háar tölur
á almennan mælikvarða, seljast
fjölmargar bækur á íslensku í
mun fleiri eintökum. Það er
mikið í húfi, að fornsögurnar séu
almenningseign á Islandi og
hverjum lesanda tiltækar.
Bókaútgáfan Svart á hvítu
hefur ráðist í það stórvirki að
gefa íslendingasögurnar út í
tveimur bindum og hefur hið
fyrra þegar séð dagsins ljós. Hér
er stigið merkilegt skref til að
auðvelda almenningi að eignast
þessi meistaraverk. Nútímaleg
stafsetning er á sögunum og
ekki er slakað á kröfum um
vísindalegu undirstöðu, en hún
er aðal útgáfu fornritafélagsins.
Starfsemi Hins íslenska forn-
ritafélags stendur á traustum
grunni. Að félaginu og starfi
þess þarf að hlú og gera því
kleift að ráða vísindamenn til
að vinna að hinum miklu rann-
sóknum, sem búa að baki hverr-
ar bókar félagsins. Um leið og
þetta er sagt skal hvatt til
stuðnings við framtak bókaút-
gáfunnar Svart á hvítu. Helstu
dýrgripir íslenskra bókmennta
eiga svo sannarlega erindi inn á
hvert heimili.
— eftir Þorvald
Gylfason
Vandi að spá
Allir spádómar um framvindu
efnahagsmála og annarra þráða
þjóðlífsins á næsta ári hljóta eðli
málsins samkvæmt að vera mikilli
óvissu undirorpnir. Einkum er
óvissan mikil í okkar landi, þar
sem allar hræringar í efnahagslíf-
inu hafa verið og eru enn óvenju-
lega miklar á alþjóðlegan mæli-
kvarða. Þess vegna er vandi að
spá um efnahagshorfur næsta árs
— nánast ógerningur.
Við vitum til dæmis ekki, hvern-
ig ríkisstjórnin mun aka hag-
stjórnartækjum sínum á næsta
ári, enda veit hún það ekki sjálf.
Þetta er að nokkru leyti eðlilegt,
vegna þess að ríkisstjórnin veit
ekki nú oggetur ekki vitað, hvernig
verkalýðsfélög og vinnuveitendur
munu haga kjarasamningum eftir
áramót, svo að dæmi sé tekið, enda
vita þessir aðilar það heldur ekki
sjálfir á þessu stigi eins og eðlilegt
er.
Þannig stafar óumflýjanleg
óvissa um efnahagsþróunina á
næsta ári ekki aðeins af því, að
við getum ekki sagt fyrir um nátt-
úrufar, aflabrögð og önnur ytri
skilyrði, heldur einnig og ekki
síður af hinu, að við þekkjum ekki
sjálf okkur til nógsamlegrar hlít-
ar. Við vitum ekki fyrirfram,
hvernig einstaklingar, fyrirtæki
og opinberir aðilar munu hegða
sér, jafnvel þótt ytri skilyrði breyt-
ist ekki, og enn síður vitum við,
hvernig þessir aðilar munu bregð-
ast við ófyrirséðum atburðum.
Þrátt fyrir þetta allt er nauðsyn-
legt að reyna á hverjum tíma að
mynda sér einhverja skoðun á
framtíðarhorfum eftir föngum, því
að öðruvísi er ekki hægt að taka
skynsamlegar ákvarðanir á líðandi
stund. Með ítrekuðum fyrirvara
um óvissuna, sem hlýtur að leika
um allar vangaveltur um óorðna
hluti, langar mig til að nota þetta
tækifæri til hyggja að nokkrum
atriðum, sem varða efnahags-
stefnu ríkisstjórnarinnar og þró-
unina á vinnumarkaðnum og hugs-
anleg áhrif þessara þátta á efna-
hagsþróunina í landinu næsta ár
og áfram.
Fyrst fer ég nokkrum orðum um
stefnuna í fjármálum opinberra
aðila eins og hún birtist í þeim
frumvörpum til fjárlaga og láns-
fjárlaga fyrir 1986, sem nú liggja
fyrir Alþingi. Því næst ræði ég
stuttlega um stefnuna í peninga-,
vaxta- og gengismálum. Loks mun
ég gera örstutta athugasemd um
væntanlega kaupsamninga og
hugsanleg áhrif þeirra á fram-
vinduna.
Opinber fjármál
og kaupkröfur
Stefna ríkisstjórnarinnar í opin-
berum fjármálum er að því leyti
frábrugðin öðrum greinum efna-
hagsstefnunnar hér á landi eins
og víða annars staðar, að hún er
kunngerð fyrirfram í fjárlögum og
lánsfjárlögum. Þannig gegna fjár-
lögin tveimur mikilvægum hlut-
verkum í einu: Þau lýsa fyrirætl-
unum opinberra aðila í fjármálum
næsta ár og væntanlegum áhrifum
þeirra á efnahagslífið, og þau eru
jafnframt viðvörun til almennings
um, hvers vænta má af opinberum
yfirvöldum í þessum efnum.
Síðara hlutverkið er oft ekki
síður mikilvægt en hið fyrra. Sé
ríkisstjórninni kappsmál að stöðva
verðbólguna með aðhaldi í opin-
berum fjármálum meðal annars,
er mjög mikilvægt, að slík áform
séu kynnt fyrirfram, ekki sízt svo
að aðilum vinnumarkaðsins gefist
svigrúm til að átta sig á stefnu-
breytingunni í tækan tíma og taka
tillit til hennar við gerð kjara-
samninga.
En það er ekki nóg, að áformin
séu kynnt fyrirfram, heldur verða
þau líka að vera talin trúverðug,
því að annars er hætt við, að
ekkert mark sé á þeim tekið. Til
að launþegar séu fúsir til að draga
úr kröfum um kauphækkanir,
þurfa þeir að vera sannfærðir um,
að verðbólgan sé á niðurleið að
öðru óbreyttu. Afstaða almennings
til þess, hvort áform ríkisstjórnar-
innar í fjármálum geti talizt trú-
verðug eða ekki, ræðst ekki aðeins
af málflutningi ríkisstjórnarinnar
hverju sinni, heldur líka af því,
hversu vel ríkisstjórninni hefur
tekizt að standa við sams konar
yfirlýsingar áður.
Fjárlagafrumvarpið
Um þau frumvörp til fjárlaga
og lánsfjárlaga fyrir 1986, sem nú
liggja fyrir Alþingi, segir ríkis-
stjórnin sjálf, að þau séu aðhalds-
frumvörp, enda geri frumvörpin
ráð fyrir, að „jöfnuður“ verði á
rekstri rlkisins á næsta ári og að
nýjar erlendar lántökur opinberra
aðila verði ekki meiri en nemur
afborgunum af eldri lánum.
Um þessa túlkun fjárlaganna
verður að hafa þrjá mikilvæga
fyrirvara (eins og ég lýsti nýlega
í grein í Morgunblaðinu). Hinn
fyrsti er, að á undanförnum árum
hefur það alltaf gerzt, að frum-
vörpin hafa tekið verulegum breyt-
ingum í meðförum Alþingis, þann-
ig að í þeim hefur á endanum
falizt miklu meiri þensla í opin-
berum fjármálum en að var stefnt
( upphafi. í öðru lagi hafa útgjöld
og lántökur opinberra aðila iðu-
lega farið langt fram úr frum-
vörpunum, eftir að þau voru orðin
að lögum. Þannig hefur fram-
kvæmd fjárlaganna undanfarin ár
valdið miklu meiri þenslu en fjár-
lögin sjálf hefðu gert, hefði þeim
verið hlýtt.
I þriðja lagi er mjög brýnt að
taka öll umsvif opinberra aðila
með í reikninginn, þegar áhrif
opinberra fjármála á efnahagslífið
eru skoðuð. Það er bæði ófullnægj-
andi og villandi að einblína á
A-hluta fjárlaganna (þ.e. fjárhag
ríkissjóðs eins) svo sem algengt
er, heldur er líka nauðsynlegt að
taka B-hlutann (þ.e. ríkisfyrirtæki
og sjóði í ríkiseign) og C-hlutann,
sem ég kalla svo (þ.e. önnur opin-
ber og hálfopinber fyrirtæki og
sjóði), með í reikninginn. Þannig
og aðeins þannig fæst fullnægj-
andi mynd af heildarumsvifum
opinberra aðila og áhrifum þeirra
á efnahagslífið.
Ástæðan er sú, að aðhald í opin-
berum rekstri hefur í grundvallar-
atriðum sömu áhrif á verðbólgu
og erlendar skuldir, a.m.k. til
skamms tíma, hvort sem því er
beitt við t.d. heilbrigðisútgjöld í
A-hluta, lánveitingar úr Bygging-
arsjóði ríkisins í B-hluta eða lán-
veitingar úr Fiskveiðasjóði í
C-hluta. Úr því að ríkisstjórnin
tekur erlend lán í stórum stíl
handa fyrirtækjum og sjóðum í
B- og C-hluta opinbera geirans
Þorvaldur Gylfason
„í þessu samhengi er
líka nauðsynlegt að
hafa hugfast, að banka-
kerfið, sem við búum
við, er einstakt í okkar
heimshluta að því leyti,
að allir stærstu við-
skiptabankarnir eru rík-
isbankar. Augljóst er,
að í slíku bankakerfi
hljóta stjórnmálahags-
munir oft að yfirgnæfa
venjuleg viðskipta- og
hagkvæmnissjónarmið
við ákvörðun útlána.“
samkvæmt lánsfjárlögum, hefur
hún líka verulegt fjárhagslegt hús-
bóndavald yfir B-hlutanum og
C-hlutanum eins og yfir A-hlutan-
um. Þannig hefur hún líka verulegt
svigrúm til aðhalds og sparnaðar
í B- og C-hluta fjárlagadæmisins
eins og í A-hlutanum, enda er
fyrirhuguð lánsfjárþörf B- og
C-hlutans 1986 meiri en lánsfjár-
þörf A-hlutans.
Erlendar skuldir
og verðbólga
Þegar opinberi geirinn er skoð-
aður í heild með þessum hætti,
kemur í ljós, að lánsfjárþörf opin-
berra aðila og þar með fyrirhugað-
ur greiðsluhalli þeirra 1986 nemur
nú rösklega 9 milljörðum króna
samkvæmt frumvörpunum. Af
þessari fjárhæð er, eins og sakir
standa nú, ætlunin að taka 5,3
milljarða að láni erlendis, eða 1,6
milljörðum meira en nemur vænt-
anlegum afborgunum af eldri lán-