Morgunblaðið - 20.06.1986, Blaðsíða 23

f t Í/ÍTTT OV 9T Tn AYf r TTpA'J Óftt A fflWTO<1 < 1 r/
MORGUNBLAÐIÐ, FOSTUDAGUR 20. JÚNÍ 1986
AF ERLENDUM VETTVANGI
Erfitt verður að hemja vax-
andi ríkisútgjöld í heiminum
AUKNING ríkisútgjaldanna hefur verið ein öruggasta staðreynd
lífsins lengur en flestir kjósendur hinna ríku lýðræðisríkja geta
munað. Skyndilega virðist samt sem þessu sé að verða lokið.
Stjórnmálamenn, sem hafa þráð þennan dag, kunna að freistast
til þess að álykta sem svo, að úr því að vöxtur ófreskjunnar
hafi einu sinni verið haminn, sé unnt að láta hana skreppa saman.
Aðrir halda, að með því að
hemja ófreskjuna hafi svo
margt fólk verið sett úr jafnvægi,
að það muni senn kjósa yfír sig
ríkisstjómir sem lofi að eyða meiru
í svo að segja alla hluti. Þeir sem
vilja auka útgjöldin og hinir, sem
vilja draga úr þeim, eiga eftir að
verða fyrir vonbrigðum og það er
mikilvægt fyrir heilbrigði lýðræð-
isins á ofanverðri 20. öld að vita
hvers vegna.
Ríkisútgjöld hafa allt of lengi
verið að vaxa í hlutfalli við verga
þjóðarframleiðslu (VÞF) í öllum
þeim löndum, sem aðild eiga að
OECD (Efnahags- og framfara-
stofnuninni). Árið 1960 fóru þessi
útgjöld framúr Va af VÞF í aðeins
tveimur af 24 aðildarlöndum
OECD. Nú er því þannig farið í
23 af aðildarlöndunum. Meðaltalið
var 45% árið 1984, en var allt
frá 31% í Sviss upp í 64% í Sví-
þjóð. Hlutfallið hækkaði mest á
síðasta áratug, er VÞF óx hægar,
en stjómvöld gleymdu hinum
gamla málshætti, að sníða ber
stakk eftir vexti. Hlutfallið lækk-
aði aðeins á síðasta ári og á senni-
lega eftir að lækka aftur á þessu
ári.
Takmörk vaxtarins
Hlutfall opinberra útgjalda
miðað við VÞF myndi ekki hafa
vaxið jafn hratt og raun varð á á
síðasta áratug, ef hagvöxtur hefði
haldið sínum fyrri þrótti. Ef VÞF
í Japan hefði vaxið á árunum
1975-1984 um 8% á ári, eins og
hún gerði að meðaltali 1965-1974,
þá hefðu þau billjón jena, sem
japanska stjómin eyddi á árinu
1984, aðeins verið 25% af VÞF í
stað 33%, eins og þau voru í
reynd. Við þetta má bæta, að —
einkum í Evrópu — mikill kostnað-
ur er vegna atvinnuleysisbóta, þar
sem atvinnuleysi er mikið, að
hluta til orsök viðbótarútgjalda
hins opinbera nú. Þau em þannig
5% í Bretlandi og ekki má gleyma
þeim tekjum, sem hið opinbera
missir af við það að verkamenn,
sem annars greiða skatta, missa
vinnu sína.
Ef gert er ráð fyrir því, að
fleiri olíukreppur eigi ekki eftir
að ganga yfir heiminn né ný
verðbólguholskefla, þá em all
bjartar horfur á hraðari vexti á
VÞF. Af þessum sökum ætti einn-
ig að vera svigrúm fyrir aukin
ríkisútgjöld án hærri skatta.
En ekki er allt sem sýnist. Ein
ástæðan fyrir því er neðanjarðar-
hagkerfið. Það gefur fólki tæki-
færi til þess að vinna sér meira
inn og eyða meim án þess að
greiða skatta. Utgjöld hins opin-
bera em aftur á móti hluti ofan-
jarðarhagkerfisins, sem heldur
því fram, að stjómvöld geti því
aðeins eytt fé, að þau leggi á
skatta (eða taki lán og gfreiði
vexti).
Eftir því sem skattar hækka,
íjölgar því fólki, sem ákveður að
sleppa við þá. Þetta gerist á
mismunandi stigum í einu landi
til annars, allt eftir menningarvið-
horfi fólks og elju skattheimtu-
mannanna. ítalir hafa komið sér
upp neðanjarðarhagkerfi, sem
kann að vera jafn umfangsmikið
og fjórðungur hinnar opinbem
Opinberum útgjöldum er llkt
við skrímsli, sem alltaf getur
gleypt meira og meira.
VÞF. Jafnvel í hinu löghlýðna
Vestur-Þýzkalandi kann neðan-
jarðarhagkerfið að nema 10% af
VÞF samkvæmt nýjum tölum,
sem vinnumáiastofnun Sam-
bandslýðveldisins hefur látið frá
sér fara.
Slíkar tölur gefa til kynna, að
öll aðildarríki OECD em þegar
komin út fyrir endimörk skatt-
heimtunnar í þeim skilningi, að
við hvert viðbótar sterlingspund
eða mark, sem stjómin tekur í
auknum sköttum, tapar hún jafn-
framt æ meiru vegna skattsvika.
Sum lönd gætu jafnvel ratað svo
langt, að hver viðbótardollara,
sem fæst með því að leggja á
hærri skatta, verði tii þess að það
tapist meira en dollari á móti.
Neðanjarðarhagkerfið setur
stjómvöldum þannig takmörk
fyrir því, hve miklu þau geta eytt
með því að hafa af þeim skatttekj-
ur.
Allt í lagi, segja sumir eyðslu-
frekir stjómmálamenn. Við skul-
um hlusta á þessi rök og fallast
á þessar takmarkanir. Þetta þýðir
samt sem áður ekki, að við þurfum
að halda aftur af opinberum út-
gjöldum. Ef við gemm ráð fyrir
því að hagvöxtur aukist, geta
stjómvöld eytt meim án þess að
leggja á skatta. Þetta er samt enn
of mikil bjartsýni og því skaðlegt,
þar sem það fær fólk til þess að
gera meiri kröfur til ríkisins en
það getur staðið undir. Þeir sem
vilja ala ófreskjuna jafnt sem
hinir, sem vilja að hún skreppi
saman, verða að viðurkenna, að
þær skuldbindingar, sem ríkið
hefur þegar tekið á sig, hljóta að
verðaafardýrar.
Byijum á vöxtum af skuldun-
um. I Bandaríkjunum hafa þeir
vaxið úr því að vera 7% af opin-
bemm útgjöldum 1975 upp í það
að vera næstum 10% 1982 og 14%
nú. í Frakklandi er vöxturinn enn
hraðari, úr 4% í 6,5% og 9%.
Aðrar skuldbindingar stjóm-
valda eiga eftir að reynast jafnvel
enn dýrari. Flestar þeirra áttu sér
stað snemma á sjöunda áratugn-
um, er lífsiíkur í OECD-löndunum
vom um Ijórum ámm skemmri
en þær em nú. Fólk er að verða
eldra og hefur þess vegna meiri
tíma til þess að vera veikt. Margt
af því dvelst ámm saman á sjúkra-
húsum, þar sem það er umlukt
dýmm tækjum, er ætlað er að
lengja lífdaga þess.
Þörf verður á fleimm læknum
og hjúkmnarkonum og heilbrigð-
iskerfið verður því að greiða enn
meira fyrir störf þessa fólks. Hver
sjúklingur að meðaltali mun þó
ekki verða þess var, að hann njóti
meiri umönnunar en foreldrar
hans gerðu. Og eftirlaun handa
stöðugt eldri borgurum eiga ör-
ugglega eftir að verða vaxandi
útgjaldabyrði fyrir hið opinbera.
Samkvæmt núgildandi útreikn-
ingum á kostnaðurinn við elli-
launaáætlun Japana eftir að tvö-
faldast úr 5% af VÞF nú í 10%
árið 2010. Við getum alveg sleppt
því að hugsa um að hækka raun-
gildi vikulegra ellilauna. Heildar-
kostnaðurinn mun hækka hvort
sem er.
Tölur um mannfjölda em ekki
hið eina, sem á eftir að hafa í för
með sér aukin opinber útgjöld.
Götuumferð er ekki ömggari en
áður var, svo meira fé þarf að
veija til lögreglunnar. Veröldin
sýnir lítil merki um friðarvilja, svo
útgjöld til vamarmála — sem
þegar em minna hlutfall af VÞF
flestra OECD-ríkja en á miðjum
sjötta áratugnum — eiga eftir að
aukast. Fyrir þess konar liði og
aðra mun tilhneiging hins opin-
bera í þá vem að auka útgjöldin
hraðar en einkageirinn þýða það,
að þunginn í núverandi opinbemm
áætlunum verður geysilegur.
Félagsfræðingar fái
greiðslur eftir afköstum
Enda þótt kjósendur vænti
þess, að ríkið haldi áfram að gera
það, sem þeir hafa vanizt af því,
vilja þeir einnig greiða lægri
skatta. Þessi þversögn er ekki ný,
en hún á eftir að skipta svo
miklu, miklu meira máli síðar.
Þeir stjómmálamenn, sem bezt
bregðast við henni, eiga eftir að
reynast snjöllustu ráðamenn
næstu kynslóða.
Þessa einkunn var venja að
gefa þeim ríkisstjómum, sem réðu
yfir dugmesta einkarekstrinum. í
framtíðinni mun dugnaður í opin-
bemm rekstri skipta að minnsta
kosti eins miklu máli. í mörgum
löndum þýðir þetta í fyrsta lagi
að stórir hlutar þeirrar starfsemi,
sem hið opinbera fer nú með,
verða fengnir í hendur einkaaðil-
um. Þar má nefna flugfélög, kola-
námur, stálvinnslu, skipasmíðar
og íjarskipti — í stuttu máli
margar af þeim greinum, sem em
þjóðnýttar í Evrópu en hafa aldrei
verið það í Bandaríkjunum. Það,
sem hófst í Bretlandi sem hug-
myndafræði hjá Margaret Thatc-
her um að fá opinberan rekstur í
hendur einkaaðilum, á eftir að
skoðast sem hagsýni og sjálfsagð-
ur hlutur alls staðar í Vestur-
Evrópu og í mörgum löndum
annars staðar. Þetta verður gert
ekki í þeim tilgangi „að eyðileggja
ríkið" heldur til að gefa mestum
hluta þess, sem eftir verður af
því, tækifæri til þess að þjóna
almenningi.
Næsta stig yrði að innleiða
samkeppni og framleiðnisstaðla
inn í alla starfsgreinar. Staðla
verður að mæla og verðlauna.
Efnahagskerfi þeirra þjóða, sem
bezt heppnast á næstu öld, verða
þau þar sem afköst lækna og
hjúkmnarkvenna en einnig afköst
skriffinnanna verða mæld ekki
síður en afköst verksmiðjufólks
og sölumanna nú og þar sem
fremsti félagsfræðingurinn mun
fá fimm til tíu sinnum hærri laun
en afkastaminnsti starfsbróðir
hans.
(Grein þessi er leiðari í Eco-
nomist og er aðeins stytt.)
Hin árlega
Viðeyingafólagsins verður í Viðey
laugardaginn 21. þ.m. og hefst
með guðsþjónustu í Viðeyjar-
kirkju kl. 15.00. Prestur sóra
Guðmundur Óskar Ólfafsson.
Bátsferðir úr Sundahöfn hefjast
kl. 14.00.
Kaffiveitingar í félgsheimilinu að
lokinni guðsþjónustu.
Félagsmenn fjölmennið. Sjáumst
íeynni. Stjórnin
Hinir eftirspurðu
Candi/
kæliskápar
eru komnir aftur
Verslunin

Borgartúni 20 - Sími 26788
LÁNDSINSMESTA ÚRVAL
AF ELDHÚSBORÐ UM
OGSTÓLUM
Borö og 4 stólar
Verð frá kr. 11.030.- stgr.