Morgunblaðið - 11.07.1986, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 11. JÚLÍ 1986
Tölvur í skólastarfi
eftir Jón Torfa
Jónasson
Fimmta staðhæfingin fjallaði um
hraðvaxandi notkun tölva í skólum
erlendis og það að við megum ekki
dragast langt aftur úr.
Þetta er svolítið snúið mál. í
fyrsta lagi er erfitt að meta hve
útbreidd notkun tölva er í
nágrannalöndum okkar. Við vitum
að vísu svona nokkum veginn hve
mikið af tölvum er í skólanum, en
erfitt er að meta hve mikið þær eru
almennt nýttar. Síðan eru afar litlar
upplýsingar um gagnsemi þessarar
notkunar, raunar ótrúlega litlar
miðað við þann Qáraustur sem ver-
ið hefur í þennan búnað. Ég met
það svo að það eina sem er nokkuð
ljóst, er að tölvur skipta máli í sér-
kennslu, en jafnvel þar er fátt um
góðar rannsóknir þessu til stað-
festingar. Síðan má nefna að ýmsir
telja tölvunotkun við kennslu ýta
undir náms- og kennsluhætti sem
em taldir sérstaklega árangursríkir
þegar til lengri tíma er litið. Hvað
sem um þetta má segja er að mínum
dómi alls ekki sýnt enn að það sem
er í vexti í nágrannalöndum okkar,
sé nokkuð annað en að tölvukaup
aukist hröðum skrefum.
En ef mikið er keypt af tölvum,
er þá eitthvað, sem bendir til að
þær nýtist vel í námi? Em þær
gagnlegar til kennslu?
Þegar rætt er um nám og kennslu
er oft vitnað til Sókratesar og hans
aðferða við uppfræðslu. Hugmyndir
hans um samræðu nemanda og
kennara, em enn í fullu gildi, jafn-
vel þegar rætt er um tölvur og
kennslu. Viðurkenning á gildi að-
ferða Sókratesar enn þann dag í
dag staðfestir að hugmyndir okkar
um góða kennslu hafa ekki breyst
svo ýlg'a mikið síðan hann ræddi
við iærisveina sína fyrir meira en
tveimur árþúsundum. Vitaskuld
hafa komið fram ágætar hug-
myndir um starfshætti og fram-
setningu efnis, sem em frábmgðnar
því sem Sókrates iðkaði, enda em
aðstæður oft á tíðum allt aðrar en
þær sem hann vann við. En í gmnd-
vallaratriðum em aðferðir hans í
fullu gildi og lykilatriði þeirra er
þetta: sá sem nemur verður stöðugt
að vera með á nótunum og námið
verður ávallt að vera miðað við
hann sérstaklega. Beinasta leiðin
til þess að tryggja þetta er sú að
kennari og nemandi ræði saman og
kennarinn geti þannig miðað
kennslu sína við skilning og þekk-
ingu nemandans hveiju sinni.
(Sókrates leit að vísu svo á að öll
þekking væri fyrir í huga hvers og
eins, en það væri hlutverk kennar-
ans að laða hana fram). En þótt
allir fái góða einstaklingskennslu
þá kostar allt nám sem er einhvers
virði samt sem áður mikla vinnu
og aga. Þetta átti við á tímum Sókr-
atesar og á einnig við nú. Tölvur
munu í sjálfu sér litlu breyta um
þetta, enda þótt tilurð þeirra hafi
líklega einhver áhrif á hvað það er
sem mestu máli skiptir að læra. Það
er því lítil ástæða til að ætla að
tölvur muni að þessu leyti gera
námið auðveldara í sjálfu sér, þótt
námsefnið verði að ýmsu leyti að-
gengilegra. Hér hef ég dregið fram
aldagamlar hugmyndir Sókratesar
til að minna á að manneskjan sjálf,
einstaklingurinn, sá sem ætlar að
læra, eða er ætlað að læra, á jaf-
nauðvelt og jafnerfitt með nám fyrir
og eftir tölvubyltingu.
Ég hef þegar nefnt hina ástæðu
þess að ég minni á hugmyndir,
þessa hugsjónamanns um menntun.
Hugmyndir í ætt við þær sem Sókr-
ates hafði, hafa einmitt verið þær
sem helst hafa verið notaðar til að
réttlæta notkun tölvu við kennslu.
Oft er talað um að með tölvu sé
hægt að líkja eftir samtali nemanda
og kennara, að vísú oftast á afar
frumstæðan hátt, en þó þannig að
tölvan tekur mið af spumingum eða
svörum nemandans. Þetta opnar að
margra mati fjölmargar leiðir í
skynsamlegri, áhrifaríkri notkun
tölvu við kennslu. Nú geta nemandi
og kennari hans, þ.e. tölvan, verið
í nánu samstarfi, kennarinn spyr
spuminga, leiðréttir villur, stað-
festir rétt svör, svarar spumingum
nemandans, sýnir þolinmæði og er
alltaf tiltækur þegar nemandanum
hentar. Enn sem komið er, er sveigj-
anleiki tölvunnar þó heldur lítill, en
fyrir því eru fremur fjárhagslegar
en tæknilegar ástæður. Um leið
má minnast þess að aragrúi verk-
efna sem nemendur glíma við í
skólum í dag eru heldur fábrotin
og má að ósekju setja í tölvu, þar
sem tæknilegur frágangur þeirra
þarf ekki að vera á sérlega háu
stigi. Þegar er tiltækt afar mikið
af kennsluefni sem hægt er að setja
í tölvur, en merkilegasta dæmið er
Plato-kerfið bandaríska, sem drepið
var á hér að framan. Þar hefur
verið safnað saman tugum þúsunda
kennslustunda í öllum mögulegum
greinum. Vandinn er sá að kennslu-
efni á tölvum er ýmist mjög dýrt
(eins og aðgangur að Plato-kerfinu)
eða lélegt, nema hvort tveggja sé.
Þótt möguleikamir séu miklir virð-
ist vera töluvert langt í land með
skynsamlega nýtingu þeirra. Full-
yrðingar úr ýmsum áttum um að
þegar sé til töluvert af aðgengilegu
góðu kennsluefni standast einfald-
lega alls eekki. Það er að mínu
mati óskynsamlegt að byggja kröf-
ur um allsherjar tölvuvæðingu
íslenskra skóla á hástemmdum
staðhæfingum um gagnsemi tölvu
við beina kennslu.
í sjöttu staðhæfingunni var reynt
að sýna fram á nauðsyn kennslu í
tölvunarfræði á grunnskóla- eða
framhaldsskólastigi. Gildi einhvers
konar almennrar tölvufræðslu fyrir
alla er ótvírætt og fjalla ég um það
nánar hér á eftir, en eiginleg tölvun-
arfræði á ekki við fyrr en í háskóla
eða í sérskólum á háskólastigi. Það
verða tiltölulega fáir tölvunarfræð-
ingar þótt tölvur verði mikið
notaðar. Hér á nákvæmlega það
sama við og um önnur svið þjóðlífs-
ins. Það verða tiltölulega fáir
útlærðir læknar þótt heilsufar skipti
alla máli. Það þarf ekki nema til-
tölulega fáa bifvélavirlga þótt flestir
noti bfla töluvert. Jafnvel þótt við
ætlum að búa okkur undir alvöru
þátttöku í tæknikapphlaupi næstu
áratuga, verður skynsamlegt átak
í þeim efnum ekki nema að litlum
hluta gert með almennum undir-
búningi á grunnskóla- eða fram-
haldsskólastigi.
Sjöunda staðhæfingin var skyld
þeirri sjöttu og fjallaði um nauðsyn
á breyttri áherslu í flestum þáttum
skólastarfsins. Af ijölmörgum
ástæðum — sumar hafa verið
nefndar hér að ofan — mun tölvu-
væðing margra þátta í þjóðlífinu
smám saman speglast í skólastarf-
inu. Það gæti ekki gerst skjótt,
jafnvel þótt við vildum, og réttlætir
alls ekki í sjálfu sér tölvuvæðingu
skólanna. En þessi staðhæfing á
mestan rétt á sér af þeim sem rædd-
ar eru hér um tölvuvæðingu skól-
anna, en knýr samt ekki á um að
hlaupið verið til. Hún gerir ekki
annað en að benda á að eðlilegt sé
að taka tölvur inn í skólastarfið í
auknum mæli þegar fram líða
stundir. í ljósi hennar fyrst og
fremst mun ég rökstyðja þá nauð-
syn, sem ég sé á tölvuvæðingu
skólanna.
Hér að framan hef ég reynt að
hrekja ýmis þau rök, sem færð
hafa verið fyrir notkun tölvu í skóla-
starfi, en með því er ég ekki að
segja að ekki séu til gild rök fyrir
því að taka tölvur til handargagns
í ýmsum þáttum skólastarfs. Ég
mun nú víkja að nokkrum þessara
raka.
1. Tölvur geta nýst kennurum afar
vel til efnis- og verkefnavinnu
og orðið þeim dijúgt hjálpartæki
þar sem þeir búa oft við erfiðar
vinnuaðstæður hvað þetta varð-
ar. Eigi þeir auðveldara með að
tilreiða námsefni og verkefni
munu þeir geta sinnt ólíkum
Jón Torfi Jónasson
Síðari hluti
„Af því sem sagt hefur
verið hér að framan
mætti álykta að ég vildi
útiloka tölvur algerlega
frá grunnskólanum.
Það er samt ekki skoð-
un mín. En það er full
ástæða til að gera sér
grein fyrir því hvernig
skynsamlegt er að
draga tölvur hægt og
sígandi inn í skól-
ana___“
nemendum betur. Til upprifjunar
má minna á að tölvur má nota
til þess að auðvelda sér ýmis
verk. Þær hafa lengi verið notað-
ar til útreikninga og nú getur
t.d. fólk, sem þekkir lítið til töl-
fræði, samt sem áður gert flókna
tölfræðilega útreikninga. Með
hjálp ritvinnslu er miklu auð-
veldara að koma frá sér rituðu
máli en áður. Á þetta hefur ver-
ið drepið áður. Tölvu er líka
hægt að nota til þess að leggja
fyrir nemendur margvísleg til-
tölulega einföld verkefni, sem
giska stór hluti skólastarfsins
byggist á og þannig geta kenn-
arar sparað sér vinnu og leiðindi
við yfirferð. í mörgum tilvikum
væri hugsanlegt að nota tölvuna
til að gera verkefnin fjölbreyti-
legri og skemmtilegri en nú er
og taka meira mið af getu nem-
andans, en þó er ekki mikið af
aðgengilegum dæmum um slíkt.
Af þessu sem hér er tínt til er
þegar ljóst að tölvan léttir mörg
störf og fleiri dæmi mætti nefna.
Það verður svo að meta það í
hveiju tilviki fyrir sig hve eftir-
sóknarvert það er að nota tölvur
til þess að létta þessi störf í
skólastarfinu, eða til þess að
temja nemendum viðeigandi
vinnubrögð. Þessi dæmi sem hér
eru nefnd gefa kennurum tilefni
til að flétta tölvuna inn í skóla-
starfið í einhveijum mæli.
2. Tölvur opna nýjar leiðir. Þeir
sem þekkja best til tölva og
hafa kynnt sér mögulega skyn-
samlega nýtingu þeirra í ein-
stökum fræðigreinum hafa áttað
sig á því hve margar nýjar leið-
ir opnast eða eldri leiðir verða
auðfarnari. I sumum tilvikum
býður tölvunotkun upp á ný
vinnubrögð og ný viðhorf. En
það á við um þetta eins og aðrar
nýjungar, það tekur langan tíma
að velja úr það sem vel reynist,
og það samlagast síðan lötur-
hægt starfshefðum einstakra
greina. Jafnhliða því sem þetta
gerist er eðlilegt að flétta það
inn í skólastarfið.
í mörgum kennslugreinum er
sjálfsagt að nota tölvur við verk-
legar æfingar, t.d. við söfnun
upplýsinga og útreikninga niður-
staðna. Þá er gerð reiknilíkana
eða hliðstæðra líkana að verða
sjálfsagður hlutur í öllum grein-
um náttúru-, mál og félagsví-
sinda. Það er ekki tímabært að
hella sér út í slfld nú, menn ráða
ekki einu sinni við þetta í miklum
mæli á háskólastigi, en hér er
vissulega um að ræða hugsun
og vinnubrögð, sem við viljum
undirbúa nemendur okkar undir.
Til slíkrar vinnu tel ég t.d.
LOGO-málið miklu hentugra en
önnur tiltæk verkfæri.
Notkun og jafnvel gerð upp-
lýsingabanka verður afar ríkur
þáttur í starfi margra og það
er e.t.v. sá þáttur tölvunotkunar-
innar, sem verður hvað mest
áberandi þegar fram í sækir og
hvað mestra byltinga er að
vænta af. Menn verða að fara
að umgangast vitneskju á nýjan
hátt og í raun gera sér almennt
mun betri grein fyrir gildi upp-
lýsinga, hvemig þeirra er aflað,
hvemig hægt sé að nota þær
' og hvemig sé hentugast að skrá
þær og vinna með þær. Sérfróð
kerfi (expert systems) eru nefnd
til sögunnar og það eru til
margvíslegar leiðir til vinnu með
gagnabanka, sem nú er rétt að
gefa sérstakan gaum með það
fyrir augum að tengja náminu
þar sem við á.
Þær hugmyndir sem hér er
rætt um má nota til þess að
réttlæta tölvuvæðingu skólans,
en þýða þó ekki endilega að
miklum peningum eigi að veija
í kaup á tölvum á næstu ámm.
Aftur á móti er nauðsynlegt að
undirbúa kennara og útbúa efni
og leggja þannig gmnn að
framtíðarstarfi. Hér er raunar
verið að gera tillögu um að
skólakerfið leggi gmndvöll að
virkri þátttöku og frumkvæði
kennara í tilteknum þætti marg-
umrædds upplýsingaþjóðfélags,
sem þætti, sem nær til flestra
og þar sem þekking okkar á ólík-
um sviðum nýtist best.
3. Enginn vafi er á því að gmnn-
námskeið um tölvur og tölvu-
tækni eiga heima í skólakerfinu.
(Sjá tillögur starfshóps á vegum
menntamálaráðun. frá 1983
undir stjóm Höllu Bjargar Bald-
ursdóttur um eitt slíkt nám-
skeið.) Hins vegar er ekki ljóst
hve umfangsmikil þau eiga að
vera, né hvar í kerfinu þau eiga
best heima. Eins og mál standa
nú og í næstu framtíð er eðlilegt
að slík kennsla verði í fyrsta
bekk framhaldsskóla. Þau rök
fyrir tölvunotkun, sem nefnd
hafa verið hér að ofan, eiga
fyrsta kastið öllu frekar við um
framhaldsskólann og þar er eðli-
legt að byggja tölvukostinn upp
fyrst. Þar em sem stendur fleiri
kennarar tiltölulega sem em
undir það búnir að sinna bita-
stæðri tölvukennslu — enda þótt
ástandið þar sé samt furðu
slæmt. Það er fáránlegt að
dreifa kröftum á tvö ólík skóla-
stig eins og nú er að gerast í
auknum mæli. Frekar ætti að
einbeita sér að 10. bekk. Til
námskeiðanna þarf auðvitað
nokkum tölvukost, enda þótt
ekki þurfi nema hluti námsins
að byggjast á vinnu við tölvu-
skjá. Til viðbótar slíku gmnn-
námi er eðlilegt að til boða standi
eitt valnámskeið auk sérhæfðari
starfsmiðaðra námskeiða (sbr.
næsta lið hér á eftir). Hins veg-
ar er ástæðulaust að kenna
mikla forritun eða tölvufræði á
þessu skólastigi, en til þess hef-
ur verið nokkur tilhneiging.
Þessi almenna niðurstaða má
skoðast sem rök á móti notkun
tölva í gmnnskóla. Hún á samt
að duga til að benda á fánýti
þess að fást við í 8. eða 9. bekk
grunnskólans hrafl úr þí sem
reynt verður að gera í samstilltu
átaki þar á eftir. Hins vegar er
margt skynsamlegt hægt að
gera í gmnnskólanum eins og
vikið verður að hér á eftir. En
almennir skylduáfangar í tölvu-
fræðslu fyrir allt landið ættu að
vera miðaðir við 10. bekk.
4. Tölvur em þegar orðnar ríkur
þáttur í fjölmörgum störfum og
það er sjálfsagður hlutur að sér-
hæfð markviss kennsla þar að
lútandi sé liður í hnitmiðuðu
starfsnámi. í slíkum tilvikum er
e.t.v. auðveldara að réttlæta
tölvukaup og umtalsverða tölvu-
kennslu en í öðm samhengi.
samt sem áður efast ég um
gagnsemi þess að kenna ítarlega
á tiltekin kerfi, slík kennsla ætti
að fara fram í sem nánustum
tengslum við vinnuveitanda, þ.e.
við þau kerfi sem viðkomandi
kemur til með að nota. Þetta
yrði almennt gert á vinnustað
eða á stuttum sérskipulögðum
námskeiðum. í skólanum yrði
meiri áhersla lögð á kennslu um
almenn gmndvallaratriði þeirra
kerfa sem notuð em. Svipuð rök
gilda hvað varðar tæknibrautir.
Þar á heima nokkur kennsla um
vélbúnað tölva, sem krefst sér-
stakrar tölvuaðstöðu umfram
það sem gerist á öðmm braut-
um.
5. Einn er sá þáttur skólastarfsins,
sem mér finnst vera nokkuð sér
á báti í umfjöllun um gagnsemi
tölvunnar en það er sérkennsla,
kennsla þeirra bama sem eiga
erfitt með nám, annaðhvort
vegna sambandsörðugleika (t.d.
blindu eða hreyfihömlunar) eða
em seinfær. Hér tel ég að tölv-
una megi nota til afar mikils
gagns og oft án mikillar tækni-
væðingar. Af ýmsum ástæðum
tel ég að skynsamlegt sé að
vinna að þessum málaflokki sér,
enda þótt ég geri ráð fyrir að
flest, sem hér væri unnið, skilaði
sér til hins almenna skóla. Ég
tel að vel skipulagt átak mundi
fljótt skila sér vel.
6. Nú em uppi æði margar ólíkar
hugmyndir um það hvemig megi
nota tölvu í skólastarfinu, sumar
em góðar eins og gengur, en
aðrar em slæmar, sumar ganga
eftir að búið er að sníða af þeim
stærstu vankantana, sumar
ganga strax og aðrar alls ekki.
Það er býsna áríðandi að virkja
þann áhuga sem víða er fyrir
hendi til að prófa nýjar hug-
myndir, sem við fyrstu sýn
virðast nokkurs virði, en það
verður að sjálfsögðu að koma á
það starf einhveijum böndum
þannig að bæði þeir sem em að
prófa sig áfram og aðrir læri
af reynslunni.
Af því sem sagt hefur verið
hér að framan mætti álykta að
ég vildi útiloka tölvur algerlega
frá gmnnskólanum. Það er samt
ekki skoðun mín. En það er full
ástæða til þess að gera sér grein
fyrir því hvemig skynsamlegt
er að draga tölvur hægt og
sígandi inn í skólana, þ.á m.
gmnnskólann. Tölvuvæðing
gmnnskólans hefur valdið tölu-
verðum deilum og þess vegna
set ég hér fram nokkrar hug-
myndir þar að lútandi.
Hvað á að gera í grunn-
skólanum? (1.—9.
bekkur, 7—15 ára)
Ákvarðanir í sambandi við tölvu-
væðingu gmnnskólans ráðast af því
hvað er eftirsóknarvert að gera, er
fjárhagslega mögulegt og ekki síst
af því hvað menn hafa þekkingu
og tíma til að gera. Þessi fyrirvari
er gerður meðal annars vegna
þeirra vandkvæða, sem komið hafa
í ljós við tölvuvæðingu framhalds-
skólastigsins.
Miðað við það sem reifað hefur
verið hér að framan tel ég ekki
ástæðu til þess að kenna forritun
forritunarinnar vegna í gmnnskóla,
né heldur að kynna ítarlega notkun
tölvukerfa (sbr. Eplaþríeykið Appel-
works).
Það sem ber að gera í nánustu
framtíð er eftirfarandi:
— Nota kennsluforrit og þá fyrst