Morgunblaðið - 12.10.1986, Blaðsíða 56

56
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. OKTÓBER 1986
SOVÉZK
SKARTKONA

■::oy.o::o::o:-:o::o::o:
fcxc.x<::c
jkj. . >x •:
•: •’
r:o::o::o:-:o::o::o:
"••xo::o:-:o::o::o:
:o::o::o::o:
■:-:o:-:o::o::o::o:
:o::oxo::o:<c
> :co:ö::o:-:o:K
K. ::o::o:-:o:-
Ri>::o::o::o::o::c
•::c::o::oxoxo;-
„;o:-:c.::o:-:o:-:o:-:c
«K>:-:o:-:o::o:<oxo:-
. o:-:o::o::oxq:-:o::c
m/y.oy.oy.oy.oy.oy.o:
fio::o::o:<o::p:-::.::c
■5pxo:<pxo:-:oxd:-:->:-
Rpxpxo:-:oxo:-:o:-:o:«
l>:-:o::o::o::o:-:oxo:-:o:
■joxoxoxoxoxoxoxc
*>::oxo::oxoxoxoxo:
»: :oxoxo: :oxoxoxoxc
'xoxoxoxoxoxo:-
o::oxo::o:-:o::o:-:c
xoxoxoxoxoxoxoxo:-:
„ .oxoxoxoxoxoxoxoxc
Koxoxoxoxoxoxoxoxox
oxpxpxpxqxpxpxpxpxc
pxp!
...iXOXOXlíXÍ
. :o: :oxoxr
t:oxo:-:oxq!.,
Joxoxoxoxo:
B::o::oxo::r- ••
X'ioííoí'lHpf:?;:-:..;
hinn dáði sýningargripur Raissa til
að bera. í mínum augum hafði á
hinn bóginn kona á borð við Nínu
Khrúsjtsjovu að vísu minni þjálfun
og færni í að koma þægilega fyrir
opinberlega en var aftur á móti
gædd miklu meiri óvituðum per-
sónuþokka og það þótt einungis
væri um að ræða þann þokka, sem
ein „babúsjka" getur búið yfír.
En núna má að minnsta kosti
gera fastlega ráð fyrir því, að ekki
einungis sjálfur Michail Gorbatsjov
heldur líka aðrir stjómarherrar í
Moskvu séu orðnir samþykkir því,
að þeir geti eftirleiðis vel haft „eig-
inkonu á ferðalagi" með sér til sýnis
á Vesturlöndum.
Med ráð undir
rif i hverju
Þessu hefur þó ekki alltaf verið
þannig varið, enda þótt Raissa
Gorbatsjova sé ekki sú fyrsta meðal
eiginkvenna sovétleiðtoganna, sem
tekizt hefur að vekja á sér verulega
athygli erlendis — þótt af öðrum
ástæðum sé heldur en sú athygli
sem fyrri leiðtogafrúr í Sovétríkjun-
um vöktu. Eiginkona Vladímirs
Leníns, Nadéshda Konstantinovna
Krúpskaja, var til dæmis kona vitur
og vel menntuð. Hún kunni til hlítar
fleiri erlend tungumál (og þá ekki
bara að því marki að geta komið
erlendum blaðamönnum í opna
skjöldu með málakunnáttu sinni);
hún var hin trygga, óbifanlega
trausta stoð og stytta leiðtoga
heimsbyltingarinnar. Skömmu eftir
andlát Leníns, eftir að Stalín hafði
látið breyta líkamsleifum hans,
nafni og hugmyndum í rækilega
smurða, innantóma safngripi, lét
hinn nýi flokksleiðtogi í Kreml
breiða út staðhæfulausar sögusagn-
ir um hina óhuggandi ekkju Leníns,
sem væri buguð af sorg, og kom
þannig á kreik goðsögninni um hið
lifandi minnismerki hins látna leið-
toga. En svo var það að ekkjan fór
að láta sér til hugar koma að gerast
virkt afl í sovézkum stjórnmálum,
sem taka yrði tillit til, og hún var
jafnvel svo óvarkár að dirfast að
andmæla hinum almáttka, allsráð-
andi Jossif Vissarionovitzj. Þegar
svo var komið, var einn af riturum
Stalíns sendur á hennar fund, og
hafði hann meðferðis eftirfarandi
dæmigerða orðsendingu: „ Tilkynnið
Nadéshdu Konstantínovnu það, að
ef hún breyti ekki hegðun sinni og
færi til betri vegar, þá munum við
fínna Vladímír Iljitsj aðra ekkju. “
Þeir sem gjörla þekkja til sovéska
kerfisins fara ekkert í grafgötur
um, að þessi orðsending fól í sér
blákalda alvöru en var engan veginn
hugsuð sem gráglettnisleg skrýtla:
I landi okkar eru ekki til neinir sem
eru ómissandi, og hver sé raun-
verulega eiginkona hvers eða ekkja
hvers, um það er bara tekin ákvörð-
un í stjómmálanefnd Flokksins,
þegar einhver vafí þykir leika á um
þau atriði.
Þannig fór til dæmis fyrir Gríg-
oríj Romanov, þeim sem beið lægri
hlut sem keppinautur Gorbatsjovs
um leiðtogasessinn, þegar hann
ætlaði sér að skilja við eiginkonu
sína og ganga síðan að eiga vísna-
söngkonu eina í Leningrad, Ljúd-
mílu Sentsjínu að nafni, sæmilega
„þéttvaxna" Ijósku, sem gædd er
umtalsverðum kynþokka. I stjóm-
málanefnd Flokksins var honum
aftur á móti „eindregið ráðið frá
því“ að skipta um eiginkonu. Maður
fær ekki varizt brosi, ef gert væri
ráð fyrir því, að Grígoríj Romanov
hefði einmitt orðið sá, sem hreppt
hefði þann sess að verða aðalritari
og hefði þar af leiðandi hiotið
samþykki Flokksins varðandi þessi
hjúskaparáform: Hugsið ykkur
bara, hvílíka athygli vísnasöng-
konan Sentsjína hefði vakið á Vest-
urlöndum!
Svalt uppi á
sovézkum hefðartindi
En víkjum nú aftur að þeim ör-
lögum, sem biðu ekkju Leníns. Eftir
að henni hafði borizt þessi aðvörun
frá Stalín um að henni væri hollara
að halda sér saman, tók hún sig til
og skrifaði í kyrrþey endurminning-
ar sínar. Þær vom líka gefnar út —
en þó ekki fyrr en handritið hafði
farið gegnum ritskoðun Stalíns.
Krúpskaja bjó eftir það í litlu
tveggja herbergja íbúðinni í einu
af fjölbýlishúsunum í útjaðri
Moskvu allt til dauðadags 1939;
hún hafði jafnan hægt um sig eins
og fyrir hana hafði verið lagt og
lifði afar kyrrlátu lífí.
Eiginkona sovézka „forsetans“
Michails Kalinins lét einhveiju sinni
ógætileg orð falla um Stalín — og
lenti eftir það í fangabúðum. Eigin-
maður hennar hélt aftur á móti sínu
háa en áhrifalausa embætti áfram,
rétt eins og ekkert hefði gerzt.
Eiginkona Molotovs, Polina
Shemtsjúshina, sérlega fríð kona
af gyðingaættum, var handtekin og
send í þrælkunarbúðir, var henni
gefíð að sök að hafa rabbað of
fijálsmannlega við þáverandi sendi-
herra Israels, Goldu Meir. I þrælk-
unarbúðimar lá líka leið eiginkonu
Búdjennys marskálks, en hún var
snjöll balletdansmær; í hennar til-
viki var ekki einu sinni haft fyrir
því að gefa upp einhveija tylli-
ástæðu fyrir refsingunni. Allir eig-
inmenn þessara handteknu kvenna
fengu óáreittir að halda embættum
sínum. En þegar karlmenn voru
handteknir, þá var það allt að því
reglan, að eiginkonur þeirra fylgdu
á eftir þeim í fangelsið: Það gilti
raunar um eiginkonur, bömin og
mæður hinna handteknu karl-
manna. Það var meira að segja
fundið upp sérstakt brennimark;
„Skyldulið þjóðaróvinar."
Eitt er víst, að eiginkonur stjóm-
málamanna í Sovétríkjunum höfðu
fulla ástæðu til að læra að þegja
og gæta þess að vekja ekki á sér
óþægilega athygli. Að vísu heldur
sovétkerfíð hátíðlegan „kvenna-
dag“ 8. marz, og á þá að heiðra
kvenþjóðina sem heild með unaðs-
legum blómafómum og tilstandi,
en sem einstaklingar gegna konur
í Sovétríkjunum hins vegar ein-
göngu hlutverki vinnuafls og út-
ungunarvéla.
Eiginkona Stalíns svipti sig lífi;
um þann atburð var einungis talað
í hálfum hljóðum í landinu, ef menn
þá áræddu yfirleitt að minnast á
það einu orði. Nadéshda Allilúéva
bar í bijósti rómantískar, byltingar-
sinnaðar draumsýnir og vonir um
frelsi og jafnrétti. Og hvað fengu
menn svo ekki síðar að heyra um
hina óhemjulegu og óstýrlátu Svet-
Iönu dóttur Stalíns og Nadéshdu
Allilúévu? Jafnvel á Vesturlöndum
vissu menn ekkert um hana, áður
en hún flúði land og hafði látið birta
dagbækur sínar. Þegar hún svo
ekki alls fyrir löngu snéri skyndi-
lega aftur heim til Sovétríkjanna
við heldur furðulegar kringumstæð-
ur, var það einungis gert til að láta
hana halda blaðamannafund til
mikils álitsauka fyrir stjómvöld í
Kreml; eftir það var henni gert að
draga sig í hlé suður í Tbilissi,
höfuðborg Georgíu, þar sem henni
og dóttur hennar var fengin fjög-
urra herbergja ibúð (þvflíkur mun-
aður!) til umráða. Síðan hefur verið
hljótt um Svetlönu, en hún er núna
sögð stunda kennslu við Erlendu
tungumálastofnunina í Tbilissi.
Sovézkum konum skip-
að á hinn óæðri bekk
Valdamiklir menn innan Flokks-
ins hafa ósjaldan gengið að eiga
fri'ðleikskonur, balletdansmeyjar,
Ékaterina Fúrtseva, sem ein
sovézkra kvenna hefur öðlast
þann virðingarsess að verða
meðlimur forsætisnefndarinn-
ar og menntamálaráðherra,
hvarf fyrir fullt og allt af sjón-
arsviði valda og áhrifa þegar
Nikita Khrúsjtsjov var sviptur
völdum.
leikkonur eða einfaldlega mjög gáf-
aðar konur. Hlutskipti þeirra allra
varð hins vegar strax eftir gifting-
una að lifa lífínu algjörlega í skugga
eiginmanna sinna og láta alla
drauma um sjálfstæðan framaferil
þar með lönd og leið. Þetta á einnig
við um eiginkonur fyrri aðalritara
Flokksins þeirra Khrúsjtsjovs,
Brésjnévs og Tsjémenkos. Sovézka
stjómkerfíð er eðli sínu samkvæmt
ekki aðeins fomeskjulegt heldur er
það líka beinlínis byggt á öldunga-
veldi. Þannig hafa leiðtogar Sovét-
ríkjanna hver af öðrum gert tilka.ll
til að skipa öndvegið sem „faðir
þjóðarinnar" — eða „þjóðanna". Það
er því ofur eðlilegt með hliðsjón af
þessari afstöðu, að sovézkum kon-
um sé helzt ekki hleypt neitt áleiðis
upp á hin æðri valdasvið ríkisins.
Það verður að teljast einkennandi
fyrir afstöðu sovétvaldsins hver
urðu örlög hinnar dáðu og margum-
töluðu Alexöndm Kollontaj, stofn-
anda sovézku kvenfrelsishreyfing-
arinnar, samheija Leníns og síðar
mikils metins sendiherra Sovétríkj-
anna á Vesturlöndum. Vart hafði
ráðstjómarkerfíð fest sig í sessi og
tekið sér alræðisvald, þegar endi
var bundinn á allt sem heitið gat
kvenréttindi í Sovétríkjunum. Alex-
andra Kollontaj var hins vegar
gædd ýmsum þeim hæfileikum og
hafði kosti til að bera — svo sem
góða menntun, fágaða framkomu
hefðarkonu, kunnáttu í erlendum
tungumálum og mikla fegurð —
sem þó ekki þótti ráðlegt að láta
fara forgörðum, þar sem þá mátti
nýta sovétvaldinu til framdráttar.
Hún var því gerð að sendiherra
sovétstjómarinnar í Stokkhólmi, og
þar vakti hin glæsilega og heims-
vana Kollontaj vemlega athygli, líkt
og Raissa Gorbasjova gerði ekki
alls fyrir Iöngu. Alexandra Kollontaj
lék hlutverk hinnar glæstu, rauðu
hefðardömu með miklum ágætum,
enda var henni ætlað að bregða
þannig sem mestum ljóma á hinar
nafnlausu milljónir litlausra „sovét-
kvenna" og bæta ímynd þeirra í
augum Vesturlandabúa eins og
frekast var kostur. Endalokin á ferli
þessa sérlega sendifulltrúa sovézks
kvenfrelsis urðu loks þau, að Vest-
urlönd breyttust í eins konar þægi-
legan griðastað, þar sem hún með
fullum heiðri og sóma gat dvalizt
í útlegð síðustu ár ævinnar.
Það er næsta kátbroslegt, já
beinlínis hlægilegt, að í því landi
þar sem konan er opinberlega yfír-
lýst „hin fijálsasta, hamingjusam-
asta og sögð hafa öíðlast mest jafn-
rétti“, einmitt þar er hundraðstala
kvenna í æðsta stjómkerfí ríkisins
— í forsætisnefnd miðstjórnar
Kommúnistaflokks Sovétríkjanna
— sama sem núll. Það er að vísu
Hjá hinu nýstofnaða útgáfufyrirtæki Roitmann
Verlag í Miinchen kom á síðastliðnu ári út
bók, sem vakti mikla athygli: Það var
„ Kvenna-Dekameron “ eftir rússnesku skáld-
konuna Júliu Vosnessénskaju. í anda Boccaccios lætur
bókarhöfundur í Dekameron samtímans sovézkar konur
í öllum þjóðfélagsstéttum segja frá hlutskipti sínu í lífínu.
Leningradbúinn Júlia Vosnessénskaja á sjálf að baki
allmörg ár þjáninga og mótlætis. Hún hefíir frá árinu
1980 búið í Vestur-Þýzkalandi. Hún fór ekki þangað af
fúsum vilja.
Hún var fyrst handtekin ásamt allmörgum öðrum
sovézkum listamönnum árið 1976. Hún var þá félagi í
baráttuhópi í Leningrad, sem beitti sér fyrir því að póli-
tískir fangar yrðu látnir lausir og barðist fyrir málfrelsi,
fundafrelsi og prentfrelsi. Þær greinar og kvæði, sem
Júlia Vosnessénskaja hafði áður fengið birt, fólu í sér
harða gagnrýni á sovézka valdakerfið og þjóðfélagsskipan
og gerðu höfímdinn ekki beinlínis vinsælan meðai yfir-
valda: Hún var dæmd í fimm ára nauðungardvöl í Vork-
uta, sem er nokkru fyrir norðan heimskautsbaug. 1977
reyndi hún að flýja þaðan. Fyrri dóminum var þá breytt
í mun þyngri refsingu. Tveggja ára nauðungarvinna í
gúlaginu skammt frá bænum Irkútsk í Síberíu. í þessari
refsivist skrifaði hún kvæðasafn og tvær smásögur með
sjálfsævisögulegu ívafí um lífíð í refsivistinni. Þessar
ritsmíðar hennar voru síðar birtar í rússneska tímaritinu
„Emigrant“ (Útflytjandinn), sem gefið er út í París („Po-
iski“). Að refsivistinni í Síberíu lokinni snéri Júlia Vos-
nessénskaja aftur til Leningrad og lét hvergi deigan síga
í baráttu sinni. Ásamt öðrum konum stofnaði hún fyrstu
gagnrýnu kvennatímaritin, sem komið hafa út í Sovétríkj-
unum, „Zhensjína íRossíja “ (Konan og Rússland) og
„Maríja“. Þetta framtak hennar varð þess valdandi, að
henni var snarlega visað úr landi; KGB neyddi hana til
að hverfa úr landi ásamt sonum sínum tveimur.

mm