Morgunblaðið - 06.02.1987, Síða 44

44
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 6. FEBRÚAR 1987
Anna Klemensdóttir
íLaufási — Minning
Fædd 19. júni 1890
Dáin 27. janúar 1987
Andlát Önnu Klemensdóttur kom
ekki óvænt. Hún var orðin háöldruð
og þreytt. En fyrir fjölskylduna og
vini hennar er mikill sjónarsviptir
að henni. í augum þeirra markar
andlát hennar tímamót. Hún var
sú síðasta í flölskyldunni af alda-
mótakynslóðinni, sem tók þátt í
lífsbaráttu þjóðarinnar úr fátækt
og ánauð til velmegunar og sjálf-
stæðis. Þetta framfaraskeið þekkti
-'hún og mundi betur en flestir aðr-
ir. Því miður fer mikill sögulegur
§ársjóður með henni í gröfina.
Anna fæddist í Kaupmannahöfn
19. júní 1890, en þá vann faðir
hennar, Klemens Jónsson, í íslensku
stjómardeildinni þar. Kona hans og
móðir Önnu var Þorbjörg Stefáns-
dóttir, Bjamarsonar, sýslumanns.
Fæðingardagur Önnu, 19. júní, varð
síðar kvenréttindadagur og réð því
ekki hrein tilviljun. Arið 1915 var
faðir hennar landritari og þar með
staðgengill ráðherra og helsti emb-
ættismaður stjómarráðsins. Hann
gat hagað því svo að lögin sem
veittu konum kosningarétt til Al-
þingis vom undirrituð á afmæli
dóttur hans.
Tveggja ára gömul fluttist Anna
með foreldrum sínum til Akureyrar,
þar sem faðir hennar var orðinn
sýslumaður og bæjarfógeti. Þar ólst
hún upp til 14 ára aidurs og var
Akureyri henni alltaf mjög hjart-
fólgin. Þó varð hún á þeim ámm
fyrir miklum áföllum þegar móðir
hennar lést í ársbyijun 1902, en
skömmu áður hafði sýslumanns-
húsið og önnur hús bmnnið í
stórbmnanum á Akureyri.
■ Þegar ísland fékk heimastjóm
1904 var Klemens Jónsson skipaður
í hið nýja starf landritara. Fluttist
þá Anna með föður sínum til
Reylqavíkur. Hún var þó ekki
ókunnug þar, því áður hafði hún
dvalið í Reykjavík með föður sínum
yfír þingtímann 1901 og 1903, en
Klemens var þingmaður Eyfirðinga
frá 1892—1904. Þannig kynntist
Anna vel lífinu í hinum unga og
vaxandi höfuðstað. Var sérstaklega
fróðlegt og gaman að heyra hana
segja frá Reykjavík og Akureyri á
þessum ámm. M.a. minntist hún
stundum á konungsheimsóknina
1907, en hún ásamt Rangheiði,
konu Hannesar Hafstein, vom einu
'konumar sem tóku þátt í ferðalag-
inu með Friðrik VIII. til Þingvalla,
Gullfoss og Geysis. Sama haust fór
hún svo á húsmæðraskóla í Kaup-
mannahöfn og bjó þá hjá Finni
Jónssyni, prófessor, föðurbróður
sínum. Aftur dvaldi hún í Kaup-
mannahöfn 1910 við söngnám og
til að læra símritun, en hún vann
hjá Landssímanum fyrstu starfsár
hans.
Þótt allar ytri aðstæður væra
mjög ákjósanlegar fór Anna ekki
varhluta af mótlæti á æskuámnum.
Lát móður hennar var henni mikið
áfall en síðar varð hún að horfa á
bak fjórum systkina sinna. Var
henni gleðiefni þegar faðir hennar
giftist aftur ágætis konu, Önnu
Schiöth. Þeirra sonur var Agnar
Kl. Jónsson, ráðuneytisstjóri ut-
anríkisráðuneytisins og sendiherra.
Anna hafði ætíð mjög náið og gott
samband við Agnar bróður sinn og
stjúpu.
Örlagaríkasta stund á ævi Önnu
var 16. september 1913, þegar hún
giftist Tryggva Þórhallssyni, sem
þá var nýroðinn prestur að Hesti í
Borgarfirði. Þangað fluttist svo
Anna og var þar prestsfrú og
bóndakona í 3 ár. Vom það mikil
—aaðbrigði fyrir hana, alda upp í
bæjum við góð kjör. Við andlát
tengdaföður hennar, Þórhalls
Bjamasonar biskups, fluttust Anna
og Tryggvi ásamt tveim elstu böm-
um þeirra, Klemens og Valgerði,
til Reykjavíkur og hófii búskap í
Laufási, sem þá var fyrir utan
bæinn. Tryggvi kenndi fyrst við
guðfræðideild háskólans en varð
haustið 1917 ritstjóri hins nýstofn-
aða stjómmálablaðs Tímans og hélt
því starfi þar til hann varð forsætis-
ráðherra, 1927.
í tæp 20 ár lifði Anna í hringiðu
stjómmálanna með öllu því ónæði
og þeirri æsingu sem þeim fylgdi,
sérstaklega á þeim áram þegar
stjómmálabaráttan var mun per-
sónulegri og illvígari en hún er nú.
Það var ekki auðvelt að vera gift
stjómmálaforingja. Anna var við-
kvæm að eðlisfari og sámaði oft
persónulegar árásir á mann sinn.
Hámarki náðu árásimar eftir þing-
rofið vorið 1931, þegar æstur
múgur fór dag eftir dag í mótmæla-
göngur að ráðherrabústaðnum.
Þessum óróatíma gat Anna aldrei
gleymt þótt flestir þeir sem að
æsingunum stóðu vildu fljótlega
gleyma þeim.
Anna sómdi sér vel sem forsætis-
ráðherrafrú, glæsileg, gáfuð og
gestrisin. Þetta koma m.a. skýrt í
ljós á Alþingishátíðinni 1930, þar
sem miklar skyldur hvfldu á henni
við hlið manns síns. Húsmóðurstörf-
um fyrir þjóðina í ráðherrabústaðn-
um gegndi hún með sömu prýði og
fyrir fjölskylduna í Laufási.
Hjónaband þeirra Önnu og
Tryggva var mjög gott og em böm
þeirra sjö að tölu þessi:
Klemens, en kona hans er Guð-
rún Steingrímsdóttir; Valgerður, er
gift dr. Hallgrími Helgasyni; Þór-
hallur, er kvongaður Ester Péturs-
dóttur, Agnar, er kvongaður Hildi
Þorbjamardóttur; Þorbjörg, vargift
dr. Ivari Daníelssyni; Bjöm, er
kvongaður Kristjönu Bjamadóttur,
Anna Guðrún, er gift dr. Bjama
Guðnasyni. Aðrir afkomendur em
39 en þar af tveir dánir.
Eftir að Tryggvi hætti að vera
forsætisráðherra, 1932, varð hann
aðalbankastjóri Búnaðarbankans.
Aðeins þrem ámm síðar, 31. júlt
1935, lést hann og var þá ekki
nema 46 ára gamall. Þetta kom sem
reiðarslag yfír Önnu og fjölskylduna
og þjóðina í heild. Tryggvi var sér-
staklega vinsæll maður og dáður
og virtur af öllum sem þekktu hann.
Sem heimilisfaðir var hann alveg
sérstakur og nutum við systkinin
þess eins og hans eigin böm þegar
við vomm að alast upp í Laufási.
í 10 ár bjuggu foreldarar mínir,
Dóra Þórhallsdóttir og Ásgeir Ás-
geirsson í Laufási í góðu sambýli
við Önnu og Tryggva og var það
sem ein fjölskylda.
Það var ekki auðvelt fyrir Önnu
eftir andlát Tryggva að standa uppi
ein á miðjum aldri með sjö bömin
frá 8 ára til tvítugs og lítil efni.
Henni tókst að halda hópnum sam-
an og koma bömunum til mennta.
Hún var bömunum gott fordæmi
og innrætti þeim skyldurækni, hóf-
semi og nýtni. Þeir sem til þekkja
vita að það bar góðan árangur. Hún
hélt alla tíð bókhald yfir öll útgjöld
heimilisins, enda þurfti að fara vel
með fé á svo stóra heimili. Þótt
heilsa hennar hafi ekki alltaf verið
góð var þrek hennar óbilað fram
yfir níræðisaldurinn og hafði hún
vakandi áhuga á öllu sem gerðist
í hennar stóm íjölskyldu og vina-
hóp. Umhyggja hennar var ekki
aðeins bundin við eigin böm og
seinna bamaböm, heldur við alla
fjölskylduna og vini, sem mér er
ljúft að minnast með þakklæti.
Laufás hefur verið miðstöð stórrar
fjölskyldu og réð Anna þar húsum
með myndarbrag og reisn í 70 ár
að frátöldum 5 ámm sem hún bjó
í ráðherrabústaðnum. Á hún sér-
stakar þakkir skildar fyrir að hafa
haldið í heiðri hinu gamla Laufás-
heimili.
Árið 1974 lét Anna eftirfarandi
orð falla í viðtali við blaðamann:
„Ég tel mig hafa verið gæfukonu,
fyrst og fremst fyrir að hafa haft
samfylgd — þó ekki lengri væri —
við frábæran eiginmann og fyrir
sérstakt bamalán. Einnig fyrir að
hafa átt þess kost, að halda mínu
góða heimili, Laufási, yfir 50 ár og
fyrir góða og trygga vini allt frá
æsku og fram á þennan dag.“
Langri og viðburðaríkri ævi
merkiskonu er lokið, en minning
hennar lifír í þakklátum huga vina
hennar og vandamanna.
Þórhallur Ásgeirsson
Hvar sem frú Anna Klemens-
dóttir fór, var eftir henni tekið.
Hávaxin kona, óvenjulega bjartleit
og ljós á hár, sköraleg og klædd
íslenskum búningi.
Hver sem fékk tækifæri til að
ræða við hana í góðu tómi komst
í lifandi snertingu við örlagastundir
í íslandssögunni, slíkur var uppmni
hennar og æviferill.
Engin íslensk kona hefur hlotið
slika afmælisgjöf, sem hún hlaut á
tuttugu og fimm ára afmælisdegin-
um, er faðir hennar, Klemens
Jónsson landritari, stillti svo til, að
þá vom undirrituð lög um kosninga-
rétt og kjörgengi íslenskra kvenna.
Þess minnast konur þessa lands 19.
júní ár hvert, þó fæstar viti hvers-
vegna atburðinn bar upp á þennan
dag.
Foreldrar frú Önnu vom sem
fyrr segir Klemens Jónsson landrit-
ari og fyrri kona hans Þorbjörg
Stefánsdóttir og stóðu að þeim báð-
um kunnar ættir. Faðir Klemensar
var fræðimaðurinn Jón Borgfirðing-
ur og systir hans var Guðrún
Borgfjörð, sem ritað hefur fróðlegar
og skemmtilegar æviminningar.
Var hún löngum á heimili bróður
síns.
Tvisvar átti ég þess kost að eiga
blaðaviðtal við frú Önnu og em
mér minnisstæð þau minningabrot,
sem hún þá rakti.
Frú Anna fæddist í Kaupmanna-
höfn, þar sem faðir hennar vann í
íslensku stjómardeildinni. Er hún
var tveggja ára fluttist hún með
foreldmm sínum til Akureyrar, þar
sem faðir hennar tók við sýslu-
mannsembætti. Henni fannst hún
samt muna, að faðir sinn hefði leitt
sig upp bryggjuna að gamla apótek-
inu, þar sem þau dvöldu þar til flutt
var í sýslumannsbústaðinn. „Eng-
inn staður finnst mér jafn yndisleg-
ur og Akureyri," sagði hún og lýsti
glöggt því umhverfi, er hún bjó í
sín bemskuár. Framan við húsið
þeirra var t.d. reistur pallur þegar
fram fóm kosningar til Alþingis,
er þá fóm fram í heyranda hljóði.
Sýslumannshjónin höfðu mikla
garðrækt og nokkum búskap og
Anna vandist öllum störfum, sem
að því lutu. En þess kvaðst hún
hafa notið umfram það, sem venju-
legt var, að ferðast mikið, bæði
með Guðrúnu föðursystur sinni og
föður sínum. Fór hún t.d. tvívegis
með honum til Reylqavíkur, er hann
var orðinn þingmaður.
En ekki vom allar bemskuminn-
ingamar bjartar. Móðir hennar var
alltaf heilsuveil og veturinn 1901
fóm þau hjónin til útlanda að leita
henni heilsubótar. Þá gerðist það í
desember, að húsið þeirra brann til
gmnna. Guðrún Borgfjörð gekk
rösklega fram í að láta bjarga skjöl-
um sýslumannsembættisins og
innanstokksmunum og bókasafni
föður hennar, Jóns Borgfirðings,
úr hinu brennandi húsi og vom
sumir þeir gripir, sem úr eldinum
vom bomir í eigu frú Önnu til
dauðadags.
Þjmgsta áfallið var þó það, að
húsfreyjan átti ekki afturkvæmt.
Hún andaðist 30. janúar 1902. Frú
Anna sagði, að eftir að einkasonur-
inn Agnar Stefán andaðist alda-
mótaárið, hefði hún aldrei litið
glaðan dag. Aðra dóttur, Karen
Emilie, áttu þau sýslumannshjón,
en hún lést átján ára gömul. Seinna
kvæmtist Klemens Önnu Schiöth
og eignaðist með henni soninn Agn-
ar Klemens er síðar varð sendi-
herra, en er nú látinn, og Selmu
Valborgu, er dó átta ára.
Er fjölskyldan fluttist til
Reykjavíkur 1904 kvaddi Matthías
skáld Jochumsson þær systur með
ljóðum. Fyrsta og síðasta erindið í
ljóðinu til Önnu er svona:
Allir með þér, Anna mín
engiar góðir fari,
eins og þegar unga sín
eltir fugiaskari...
Hræðstu aldrei heimsins tál
hvar sem náir sveima.
Gæfan býr í góðri sál
og Guð er ávallt heima.
Sautján ára gömul fór Anna til
Kaupmannahafnar og dvaldist eitt
ár á heimili föðurbróður síns, Finns
prófessors. Sagði hún að það hefði
verið yndislegur tími. Aftur hélt hún
utan árið 1910 til að læra símritun
og nema söng. Eftir heimkomuna
fór hún að starfa á símstöðinni og
vann þar þar til hún giftist Tryggva
Þórhallssyni, biskups í Laufási, 16.
september 1913.
Tryggvi fékk veitingu fyrir Hest-
þingum í Borgarfírði það sama ár
og bjuggu þau hjónin fyrst á
Hvanneyri meðan gert var við hús-
ið á Hesti, en Svava Þórhallsdóttir,
systir Tryggva, var húsfreyja á
Hvanneyri. Þijú ár vom þau á Hesti
og kvaðst frú Anna ekki hafa viljað
án þeirrar dvalar vera, þá hefði hún
kynnst kjömm sveitafólksins vel,
og sennilega hefðu þau aldrei þaðan
farið, ef biskupinn tengdafaðir
hennar hefði ekki fallið frá og eng-
inn verið til að taka við búinu í
Laufási. Þeim sem nú ganga Lauf-
ásveginn fram hjá Laufási kann að
þykja einkennilegt að þar hafi verið
allstórt bú árið 1916.
En Tryggvi Þórhallsson sinnti
brátt fleira en búskap. Hann var
eitt ár dósent við guðfræðideild
háskólans, en gerðist svo ritstjóri
Tímans og barst þannig inn á vett-
vang stjómmálanna, gerðist
þingmaður og forsætisráðherra árin
1927-32. Það kom því í hlut Önnu
Klemensdóttur að standa fyrir
gestamóttökum þegar Alþingishá-
tíðin var haldin 1930. Varð þá oft
að hafa hraðar hendur og mikla
forsjálni, því þá var ekki eins auð-
velt og nú að afla þess, sem til
þurfti. Sem dæmi má nefna, að
fyrsta hátíðisdaginn höfðu þau
hjónin hádegisverðarboð fyrir kon-
ungshjónin og annað stórmenni í
ráðherrabústaðnum, þar sem þau
bjuggu. Þegar þeirri veislu lauk
þurfti á klukkutíma að hafa til reiðu
kaffíborð fyrir 250 manns. Tryggvi
var alla tíð strangur bindindismaður
og veitti aldrei vín.
Þegar boðum var lokið var að
ferðbúast til Þingvalla með bömin
sjö og var yngsta dóttirin aðeins
þriggja ára. Hafa varð nesti fyrir
allan hópinn og átti að búa í tjaldi.
Svo kalt var fyrstu nóttina, að ráð-
herrahjónin flúðu um miðja nótt
með yngstu bömin inn í auða íbúð
í Þingvallabænum, sem hafði verið
ætluð krónprinsi Noregs, sem ekki
kom.
Á Þingvöllum vom stórveislur í
sérstökum skála, sem til þess var
reistur og er stóri salurinn í hótel
Valhöll hluti af honum. Ásgeir Ás-
geirsson var þá sem kunnugt er
forseti sameinaðs Alþingis, svo það
kom í hlut mágkvennanna Dóm
Þórhallsdóttur og frú Önnu að skipa
húsfreyjusess í þessum sögulegu
veislum.
Það var stormasamt í stjóm-
málum á þessum ámm og hart veist
að forsætisráðherra. M.a. sagði frú
Anna mér, að eitt kvöld, er hún var
í borðstofunni í Ráðherrabústaðn-
um hefði stóreflis steinn flogið rétt
fram hjá vanga hennar. Hún taldi
að álagið sem fylgdi stjómmálabar-
áttunni hefði eyðilagt heilsu manns
síns, hann andaðist aðeins 46 ára
gamall árið 1935.
Þá var yngsta bamið átta ára
og þarf ekki getum að þvi að leiða
hvert hlutverk beið ekkjunnar. Þeg-
ar við ræddumst við, vildi hún sem
minnst tíunda baráttu þeirra ára,
sagði aðeins: „Ég á góð og dugleg
böm.“
Böm Önnu Klemensdóttur og
Tryggva Þórhallssonar em þessi:
Klemens, fyrmrn hagstofustjóri,
Valgerður, fyrram skrifstofustjóri,
Þórhallur, fyrmrn bankastjóri, Agn-
ar, fyrram framkvæmdastjóri,
Þorbjörg, fyrram framkvæmda-
stjóri, Bjöm aðstoðarbankastjóri og
Anna Guðrún, kennari.
Nú er lokið ævi þessarar merku
höfðingskonu. Umhverfi hennar ber
með sér rækt við muni og minning-
ar. Hún varð öllum minnisstæð, sem
henni kynntust, vinföst og trygg-
ljmd. Við brottför hennar mun
íslenska þjóðin minnast þess merka
þáttar, sem þau hjón áttu í þjóðlíf-
inu um sína starfsdaga. Það er við
hæfi að kveðja með ljóðlínum séra
Matthíasar, sem hann kvað til litlu
stúlkunnar:
Gæfan býr í gúðri sál
og Guð er ávallt heima.
Blessuð sé minning hennar.
Sigrídur Thorlacius
Það var auðséð á öllu að vorið
var að koma. Spjór var að mestu
horfinn úr Staðarhnjúknum og
Staðaráin hafði verið í vexti undan-
fama daga. Farfuglunum fjölgaði
dag frá degi og vom í óða önn að
búa um sig í móunum sunnan við
túnið. Lítil maríuerla hafði valið sér
bústað í rúmri veggjarholu og tíndi
nú í ákafa strá í litla hreiðrið sitt,
sem var mikið listaverk þá lokið var
því vandasama verki. Græn slikja
var að koma á túnið og bömin í
sveitinni vom komin með gulla-
stokkana sína fram á bæjarhólinn
til að búa sig undir búskapinn. „Ilm-
ur í lofti og söngur í blæ.“ Mamma
hafði keppst við undanfama daga
að viðra allt og laga til í gestaher-
berginu, því senn fóm sumargest-
imir að koma, böm og unglingar
frá Akureyri eða Reykjavík, sem
hugðust njóta sumarsins í sveitinni.
Venjulega komu fyrstar sýslu-
mannsdætumar frá Akureyri. Mikil
var tilhlökkun okkar bamanna á
bænum þegar kaupstaðabömin
komu. Það lifnaði yfir öllu. Tilbreyt-
ingarleysi vetrarins var á enda.
Kaupstaðabömin höfðu frá mörgu
að segja, sem okkur heimabömun-
um kom spánskt fyrir sjónir, og svo
var ekki að efa, að þau höfðu eitt-
hvað gott í pokahominu: fíkjur í
poka eða bolsíur í kramarhúsi. Sá
munaður var sjaldséður í sveitinni.
Og svo kom hinn langþráði dagur.
Einn góðviðrisdag var lagt á hesta
og riðið til Akureyrar til að sælqa
sýslumannsdætuman Önnu og
Köra. — Og mikil var gleðin þegar
þær riðu í hlað um kvöldið. Allt
breytti um svip. Vandað var meira
til matar og drykkjar og mamma
reyndi oftar þegar leið á sumarið
að gera dagamun. í góðu veðri var
lagt á hesta og farið í heimsókn til
vinafólks í sveitinni: Út að Hofi eða
Ósi, ellegar yfir um á að Skipalóni
eða Hlöðum að hitta Ólöfu skáld-
konu er var allra manna skemmti-
legust, þegar þannig stóð á hjá
henni. Ég, krakkinn, fékk stundum
að fljóta með, því ég var snemma
fyrir að fara á hestbak. Allt vom
þetta meira og minna ævintýraferð-
ir í mínum augum.
Þessar minningar og ótal fleiri
rifluðust upp fyrir mér þegar ég
frétti lát vinkonu minnar frú Önnu
Klemensdóttur í Laufási, 27. janúar
síðastliðinn. Mér finnst ég töluvert
fátækari eftir að hún er farin, þessi
trygga vinkona mín frá bemskuár-
um. Þó samfundimir væm strjálir
var notalegt að vita af henni á sín-
um stað, því þótt ellin færðist yfir
var tryggðin sú sama og eins og
skáldið segir „er ekkert betra en
eiga vini, sem aldrei svíkja“.
Anna fæddist á Akureyri 19. júní
1890, dóttir hjónanna Klemensar
Jónssonar bæjarfógeta á Akureyri
og sýslumanni EyjaQarðarsýslu,
síðar landritara og ráðherra m.m.,
og konu hans Þorbjargar Stefáns-
dóttur Bjamasonar sýslumanns.
Þau hjón eignuðust þijú böm, tvær