Morgunblaðið - 11.02.1987, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 11. FEBRÚAR 1987
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 11. FEBRÚAR 1987
31

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 500 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 50 kr. eintakiö.
Pólitík
vísað til Hæstaréttar
Fræðslustjóramálið svo-
nefnda er enn á döfínni í
sölum Alþingis. Undir forystu
tveggja þingmanna Framsókn-
arflokksins í Norðurlandskjör-
dæmi eystra hefur verið lagt
fram frumvarp til laga um að
Hæstiréttur skipi fimm manna
nefnd utan Alþingis til að
rannsaka deiluna, sem sprottið
hefur vegna uppsagnar Sturlu
Kristjánssonar, og hvort
menntamálaráðherra hafí haft
fullgildar ástæður til að víkja
Sturlu úr starfí. Með framsókn-
armönnunum tveimur eru
þingmenn frá Alþýðubandalagi
og Kvennalista flutningsmenn
að þessu frumvarpi. Stefán
Valgeirsson, þriðji þingmaður
framsóknar úr Norðurlands-
kjördæmi eystra, flutti í síðustu
viku tillögu til þingsályktunar
um að menntamálaráðherra
skipi þriggja manna nefnd, sem
Hæstiréttur tilnefnir til að
rannsaka þetta sama mál.
í sjálfu sér kemur ekki á
óvart, að þingmenn telji bráð-
nauðsjmlegt að setja þetta mál
í nefnd eins og mörg önnur.
Hitt er furðulegt, að Hæsta-
rétti skuli blandað í málið.
Líklega sækja þingmennimir
fyrirmynd sína til þess, þegar
Hæstarétti var falið að skipa
þijá menn til að kanna við-
skipti Utvegsbankans og
Hafskips. Þar horfir allt öðru
vísi við en í fræðslustjóramál-
inu. Rannsóknarnefndin, sem
Hæstiréttur skipaði, benti al-
þingismönnum á, að þeir gætu
ekki skotið sér undan ábyrgð
á stjóm Útvegsbankans; sú
ábyrgð verður á hinn bóginn
ekki lögð að jöfnu við ábyrgð
menntamálaráðherra í fræðslu-
stjóramálinu. Ráðherra ber
ábyrgð gagnvart Alþingi. Finn-
ist þingmönnum ráðherra hafa
farið rangt að í embættisfærslu
sinni geta þeir lýst á hann van-
trausti og þannig komið honum
úr embætti.
Fræðslustjóramálið er auð-
vitað að öðrum þræði pólitískt.
Þess vegna er eðlilegt að tekist
sé á um það á pólitískum vett-
vangi og gert út um pólitískan
þátt þess þar. Þessi vettvangur
er Alþingi. Þingmenn geta ekki
skotið sér undan því með að
vísa málinu til nefndar, er
Hæstiréttur skipar. Þingmenn
eiga sjálfír að hafa þrek og þor
til að takast á við pólitíska hlið
þessa máls.
Réttarstaða opinberra
starfsmanna er skýr að því er
varðar öryggi þeirra í starfí.
Telji þeir sig beitta rangindum
hafa þeir ótvíræðan rétt til að
leita halds og trausts hjá dóm-
stólunum. Sverrir Hermanns-
son, menntamálaráðherra,
hefur eindregið hvatt til þess
að á lögfræðilega hlið fræðslu-
stjóramálsins reyni fyrir
dómstólunum. Að sjálfsögðu
getur ráðherrann ekki höfðað
mál af þessu tagi. Hann hefur
boðið Sturlu Kristjánssyni að
reka slíkt mál sér að kostnaðar-
lausu. Yrði sú leið farin væri
unnt að fá niðurstöðu sjálfs
Hæstaréttar en ekki álit nefnd-
ar, sem skipuð yrði með
hlutdeild réttarins.
Þeir sem kjömir eru til setu
á Alþingi hafa mörgum skyld-
um að gegna. Meðal þess sem
þeim ber að hafa í hávegum
er virðing fyrir meginreglum
stjómskipunarinnar og þeim
stofnunum, sem komið hefur
verið á fót á grundvelli þeirra
reglna. Hugmyndimar um að
blanda Hæstarétti í deilumar
um fræðslustjóramálið með
þeim hætti, sem þingmenn
vilja, ganga þvert á þessar
meginreglur. Einungis á þeim
formlegu forsendum er ástæða
til að vara eindregið við þessum
æfíngum þigmannanna. Raun-
ar hlýtur sú spuming að rísa,
hvort tillaga Stefáns Valgeirs-
sonar sé þingleg, eins og sagt
er, hvort forseta beri ekki að
vísa henni frá.
Uppsögn fræðslustjórans í
Norðurlandskjördæmi eystra
hefur verið rædd ítarlega á
opinberum vettvangi. Hvað
nýtt kæmi fram hjá rannsókn-
amefnd? Hvaða fleti málsins
geta þingmenn ekki sjálfír
dregið fram með fyrirspumum
til menntamálaráðherra? Eftir
því sem frá hefur liðið hafa
menn einkum deilt um aðferð
ráðherrans og orðaval. Varla
þarf sérstaka nefnd til að orð-
taka yfírlýsingar menntamál-
ráðherra um þetta mál? Um
aðferðina yrði fjallað, ef upp-
sögninni yrði skotið til dóm-
stóla. Væri sú leið valin gæti
Hæstiréttur átt síðasta orðið
og þá fengist skorið úr álita-
máli er varðar miklu fleiri en
Sturlu Kristjánsson einan.
Þótt kosningar séu í nánd
og þótt Framsóknarflokkurinn
í Norðurlandskjördæmi eystra
sé klofínn í herðar niður mega
þingmenn hans og annarra
flokka ekki tapa áttum og
gleyma meginreglum stjómar-
skrárinnar.
Stj ömustrí ðsáætlunin
rakin til Eisenho wer-áranna
eftir William
J. Broad
Leitin að leiðum til þess að skjóta
niður eldflaugar andstæðingsins, en
það er takmarkið með geimvarna-
áætlun Reagans, „Stjömustríðs-
áætluninni", er orðin meira en
aldarfjórðungs gömul. Þetta kemur
í ljós þegar gluggað er í skjöl frá
sjötta áratugnum er nýlega hefur
verið aflétt leynd á. Eisenhower
forseti hratt þessu öllu af stað seint
á sjötta áratugnum þegar hann lét
he§a viðamikla rannsóknaáætlun
sem kostaði milljarða dala og mörg
þúsund af hæfustu vísindamönnum
þjóðarinnar tóku þátt í.
Árið 1972, þegar samningurinn
um takmörkun gagnflauga (ABM-
samningurinn) tók að mestu fyrir
áframhald slíkra rannsókna, hafði
þessi leit haft í för með sér fram-
farir í hefðbundnum vamarbúnaði
og einnig varðandi jafn furðuleg
vopn og öreindageisla og leysi-
geislavopn.
Sagan af þessum uppmnalegu
til-raunum hefur horfið í skuggann
fyrir þeim látum sem áætlun Reag-
ans, SDI-áætlunin (Strategic
Defense Initiative), hefur valdið.
Gagnrýnendur og fylgjendur
„Stjömustríðsáætlunarinnar“ em
sammála um að þessi lítt kunna
saga sé bráðnauðsynleg til að skilja
þá alþjóðlegu umræðu sem blossað
hefur upp eftir Reykjavíkurfundinn.
Fundurinn endaði án samkomulags
þegar Reagan neitaði að fallast á
kröfur Sovétmanna um takmarkan-
ir á tilraunum í sambandi við
geimvamaáætlunina.
Umræðan núna beinist fyrst og
fremst að túlkun á stuttum köflum
samningsins frá 1972 en markmiðið
með honum var að banna þjóðum
að koma upp eldflaugavamakerf-
um.
Gagnrýnendur SDI, en sumir
þeirra áttu þátt í að semja samning-
inn frá 1972, segja að hann hafí
rekið endahnútinn á margra ára
misheppnaðar gagnflaugarann-
sóknir. Þeir segja að gagnslaus
eyðsla milljarða dala hafi sýnt að
ekki væri hægt að ná markmiðinu,
hvað sem liði tækniframförum. Með
samningnum stóð til að fíarlægja
bæði þau gagnflaugakerfí sem til
væru og einnig þau sem menn sæju
í hillingum.
„Við sáum hvað var í vændum,"
sagði John B. Rhinelander, sem var
lögfræðilegur ráðgjafi samninga-
mannanna 1972 og er nú harður
gagnrýnandi SDI. „Við reyndum
að koma í veg fyrir þróun leysi-
vopna og þess háttar hluta.“
Veijendur SDI eru ósammála og
segja að framfarir í háleynilegri
tækni hafí verið verulegar á sjötta
og sjöunda áratugnum og í samn-
ingnum frá 1972 hafi þróun og
tilraunir með furðuvopn, eins og
þau sem helst eru rædd í sambandi
við SDI, verið sérstaklega undan-
þegnar.
„Samningurinn takmarkar ekki
nýju tæknina," segir James T.
Hackett, fyrrum embættismaður
Reagan-stjómarinnar en núverandi
starfsmaður Heritage Foundation,
hægrisinnaðrar rannsóknastofnun-
ar í Washington. Það var smuga í
samningnum, sagði hann, „til að
horfast í augu við þá staðreynd að
það voru til leysigeislar."
Hversu mjög sem sérfræðinga
greinir á um ákvæði gagnflauga-
samningsins eru báðir aðilar
sammála um að þegar hann var
gerður hafí gagnflaugatækni verið
komin á mun hærra stig en menn
gerðu sér almennt grein fyrir. Saga
gagnflaugaþróunar varpar ljósi á
stöðu og væntingar beggja aðila,
segja þeir.
Vonir bundnar
við Bamba
Sagan hefst seint á fímmta ára-
tugnum þegar bandarískir hemað-
arsérfræðingar lögðu sig í líma við
að finna svar við þeirri ógn sem
stafa myndi af langfleygum, sov-
éskum sprengjuflugvélum er bæm
kjamavopn. Ein tegund vamar-
vopna sem komið var fyrir víða í
Bandaríkjunum skömmu eftir 1950
var Nike-flaugin, nefnd í höfuðið á
hinni vængjuðu, grísku sigurgyðju.
Nike átti að sprengja aðvífandi
sprengjuvélar í tætlur.
Um miðjan sjötta áratuginn var
kostnaðurinn við slíkar loftvama-
flaugar orðinn 30 milljarðar dala á
ári. Síðan gerðist það árið 1957 að
Sovétmenn gerðu tilraun með sína
fyrstu langdrægu landeldflaug.
Ekkert vamarvopn var nægilega
hraðskreitt eða nákvæmt til að
stöðva árásarvopn sem kom utan
úr geimnum.
Til að bregðast við hættunni af
langdrægum eldflaugum skar Eis-
enhower-stjómin niður fíárveiting-
ar til vama gegn sprengjuflugvélum
og hófst handa um heljarmikla,
tvíhliða áætlun um gagnflauga-
rannsóknir. Önnur hlið hennar fólst
í því að endurbæta Nike-flaugar,
ratsjár og tölvur til að reyna að
fínna vamir gegn þessari nýju ógn.
Hin hliðin, er nefndist project De-
fender, sneri að rannsóknum á nýrri
og furðulegri gagnflaugatækni og
tilheyrandi búnaði.
Project Defender fór af stað 1958
sem háleynileg, margra milljóna
dala framkvæmd sem í tóku þátt
mörg þúsund af færustu vísinda-
mönnum þjóðarinnar. Ein tillaga
þeirra fól í sér að eyðileggja sov-
éskar eldflaugar skömmu eftir
flugtak með gagnvopni er nefndist
Ballistic Missile Boost Intercept —
öðm nafni Bambi.
Geimvopn sem ætlað var að granda
óvinaeldflaugum með sveip af stál-
kúlumávirþræði.
Vísindamennimir sáu fyrir sér
að Bambi yrði myndaður af nokkur
hundruð orrustustöðvum úti í
geimnum og skyldu þær nota inn-
rauða skynjara til að finna hitann
í útblæstri óvinaeldflauga. Vopnið
sjálft, Bambi, átti að vera knúið
eldflaugum og var ætlað að rekast
einfaldlega á óvinaflaug á uppleið.
Til að auka marksæknina átti
Bambi að vera útbúinn 60 feta
vímeti er átti að snúast og vera
alsett kraftmiklum fallbyssukúlum
úr stáli. Hlutar vopnsins vom
reyndir með Atlas- og Titan-eld-
flaugum.
„Við náðum langt, á skömmum
tíma, með fmmstæðan iðnað að
bakhjarli. Þess vegna þori ég ekki
að fullyrða hve langt við gætum
náð núna,“ sagði John T. Bosma,
sérfræðingur við Project Defender.
Hann tók þátt í High Frontier-
könnuninni 1982 sem átti sinn þátt
í að koma SDI á laggimar. í könn-
uninni var mjög stuðst við Bambi-
tillöguna.
Leysigeislinn
Árið 1959 ákváðu embættismenn
hjá rannsóknaskrifstofu Pentagons,
ARPA, að láta kanna það sem þeir
álitu ótrúlegasta framtíðarvopnið
af öllum, nýja uppfinningu er nefnd-
ist leysir. „Állir hjá ARPA vom frá
sér numdir af tilhugsuninni um að
geta búið til og haft vald á svo
kraftmiklum ljósgeisla," sagði dr.
Gordon Gould, vísindamaður, en
honum heppnaðist að búa til einn
fyrsta leysigeislann árið 1961, þeg-
ar hann starfaði með háleynilegum
hætti fyrir ARPA. Hann sagði að
Pentagon hefði viljað vita hvort
hægt væri að nota leysigeisla eins
og ratsjá sem gæti fundið óvina-
flaugar með mikilli nákvæmni og
sem Ijósgeislabyssur.
í mars 1962 spáði Curtis E.
LeMay, hershöfðingi og yfirmaður
bandaríska flughersins, því að þró-
uð yrðu „orkuvopn“ á borð við
leysigeisla sem myndu „gera árás
með ljóshraða" til að eyðileggja eld-
flaugar.
Á meðan gagnflaugarannsóknir
mddu sér til rúms snemma á sjö-
unda áratugnum undirbjuggu
skipuleggjendur Pentagons mann-
aðar geimferðir þar sem hægt væri
að annast eftirlit og árásir. Farar-
tækið sem varð fyrir valinu 1960,
vængjaður fyrirrennari geimskutl-
unnar, var kallað Dynasoar (Dyn-
amic Soaring) og 1962 vom sex
herflugmenn valdir til að reynslu-
fljúga því. Rétt eins og geimskutl-
unni var Dynasoar og afkomendum
hennar ætlað að geta flutt fyrirferð-
armikinn gagnflaugabúnað út í
geiminn.
Skipuleggjendur Pentagons settu
einnig á flot Satellite Inspection-
áætlunina (Saint), en samkvæmt
henni átti að skjóta rafeindageisla
frá ómönnuðum Saint-gervihnetti á
óvinaskotmark. Útgeislun frá skot-
markinu átti að sýna hvort það
flytti vetnissprengju. Hugmyndin
var fullunnin 1962 og leynd yfír
henni aflétt 1982.
Á meðan sumir vísindamenn
unnu af kappi við jafn furðulega
hluti og Bambi og Saint vom aðrir
sem störfuðu að hefðbundnari verk-
efnum eins og að fullkomna
gagnflaugar á jörðu niðri. Ein
þeirra var Nike-Zeus. Hún átti að
bera eins megatonns sprengjuodd,
sem myndi gera henni auðvelt að
granda óvinaeldflaugum. Aðalverk-
takinn var hin mikilsmetna Bell-
rannsóknastofa AT&T-fyrirtækis-
ins. Rannsóknastofan sá um
erfíðasta verkefnið: Að fínna leið
til að leiðbeina Nike-Zeus-gagn-
flaugunum að skotmarkinu. Um
þriðjungur tilraunaskotanna hafði
misheppnast.
Fyrsta tiiraunin
1962 var leitin að gagnvopnum
harðlega gagnrýnd af mönnum sem
sögðu að hún væri byggð á gmnd-
vallarskekkju. Þeir sögðu að fíand-
mennimir myndu, í staðinn fyrir
að koma upp vamarbúnaði, alltaf
telja það ódýrara og auðveldara að
snúa á gagnvopnakerfi — einfald-
lega með þvi t.d. að koma fyrir
margfaldri tálbeitu meðal árásar-
vopnanna. Gagnrýnendumir réðust
einkum gegn Nike-Zeus.
„Þegar hún verður tilbúin getur
verið að árásartækni hafí fleygt svo
fram að vamarvopnið verði þegar
úrelt,“ sagði dr. Ralph E. Lapp,
eðlisfræðingur og ráðgjafí hjá
Pentagon, í bók sinni Kill and Over-
kill, sem út kom 1962. Hann sagði
að það myndi kosta 60 milljarða
dala að koma Nike-Zeus-flaugunum
fyrir en þeir sem myndu aðallega
hagnast væm 80 geimtæknifyrir-
tæki.
Það var að verða ljóst að það
myndi reynast erfiðara en menn
höfðu haldið að leita uppi eldflaug-
ar í geimnum. Ein lausnin var að
taka burt vímet Bambi og setja í
Tak-
markanir á
„STJÖRNU-
STRÍÐS“-
tilraunum
Samningurinn um gagnflaugar (ABM) takmarkar tilraunir með slík vopn. Höfundar samningsins segja vopnatilraunir leyfilegar á tilraunastof-
um og á ákveðnum tilraunastöðum eins og t.d. í Nýju-Mexíkó og á suðurhafseyjum. Höfundar segja ennfremur að tilraunir á hafinu og úti
í geimnum séu bannaðar, þar með taldar tilraunir sem styðjast við tæki úti í geimnum eins og leysar á jörðu niðri sem varpað er á spegla á
braut umhverfis jörðu.
staðinn kjamasprengjuodda.
Sprenging þeirra úti í geimnum
myndi eyðileggja skotmörk í
margra mílna fjarlægð. í könnun
sem gerð var á vegum Lockheed-
verksmiðjanna sáu menn fyrir sér
3.000 orrustustöðvar á braut um-
hverfís jörðu, búnar kjamavopnum,
hver þeirra vopnuð fíögurra mega-
tonna sprengjuoddi.
„Við vildum vera vissir um að
við gerðum raunverulega út af við
þá,“ sagði Saunders B. Kramer,
fyrmm verkfræðingur hjá Lock-
heed.
En vísindamenn er rannsökuðu
gagnvopn rákust fljótt á nýtt og
sérkennilegt vandamál. Á hlýju
kvöldi í júlí 1962 sprengdu Banda-
ríkjamenn 1,4 megatonna kjama-
sprengjuodd 248 mflur fyrir ofan
Johnston-kóraleyna, smásker í
Kyrrahafi um 800 mflur suðvestur
af Hawaii. Þetta var fyrsta stóra
gagneldflaugatilraunin, þar sem
beitt var kjamahleðslu.
„Allt í einu lýsti grænhvítur
bjarmi upp allar Hawaii-eyjar," seg-
ir vitni að atburðinum. „Himinninn
varð bleikur, þá appelsínugulur,
síðan rauður. Yfír öllu hvfldi skelfí-
leg birta.“
Götuljós og raforkulínur fóm
skyndilega úr sambandi og þjófa-
vamakerfi fóm í gang. Raforku-
kerfí Hawaii var farið úr skorðum.
Seinna nefndu vísindamenn fyrir-
brigðið EMP (the Electromagnetic
Pulse). Sprengja sem sprengd yrði
hátt í lofti yfír Nebraska sögðu
þeir að myndi valda EMP um öll
Bandaríkin, stöðva tölvur, ratsjár
og fjarskipti. Sprengjur sem
sprengdar em við jörðu valda eng-
um slíkum vandræðum.
Þessi vandkvæði, ásamt öðmm,
leiddu til þess árið 1963 að Penta-
gon hægði á ferðinni. Dynasoar-
áætluninni var aflýst, einnig
nokkmm öðmm óvenjulegum gagn-
flaugatilraunum. Nike-Zeus-flaug-
amar urðu nú hluti af Nike-x-
áætluninni, sem stefndi að því að
granda óvinavopnum í andrúmsloft-
inu, ekki í geimnum, eftir að léttari
tálbeitu-flaugamEu- hefðu mögulega
bmnnið upp.
Aform John-
son-stj órnarinnar
En 1967 lýsti Johnson-stjómin
því yfir að sett yrði á fót Sentinel-
gagnflaugakerfið sem byggðist á
eldflaugum á jörðu búnum kjarna-
oddum. Þetta var að nokkru
andsvar við þróun gagnflauga í
Sovétríkjunum. Þetta var í fyrsta
sinn sem forseti gerði tillögu um
varnakerfi fyrir allt landið. Skipu-
leggjendur þess viðurkenndu að
kerfið gæti aðeins að litlu leyti kom-
ið að gagni gegn alisheijarárás
Sovétmanna en töldu það geta tafið
-— FYRIRHUGAÐ
1960: DYNASOAR
Mönnuð geimflaug sem ætlaö var
að stundanjósnirog flytja
á loft gagnvopn.
1962: SAINT
Vélmenni
varætlaðað
elta uppi vetnis-
sprengjuróvinanna og hæfa
skotmarkið með rafeindageisla.
Núverandi fjárveitingar bornar saman við fyrri ár
Tilraunir til að búa til gagnflaugakerfi samsett af leysum og öðrum
tækni undrum ásamt hefðbundnum vopnabúnaði hófust þegar Sovétmenn
komu sér upp fyrstu langdrægu landeldflaugunum og þær náðu hámarki
rétt fyrir undirritun samnings um takmörkun gagnflauga 1972
(ABM-samningurinn). Þá snarminnkuðu fjárveitingar
en tilraunirnartóku nýjan fjörkipp eftir ræðu
Reagans þar sem hann lýsti áætlunum um
eldflaugaskjöld.
1
o
o
I
§;
£
Oq
1958 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990
EISENHOWER KENNEDY JOHNSON NIXON FORD CARTER REAGAN
fyrir „minni háttar“ árás. Fram-
kvæmdin vará vegum landhersins.
1967 hófflotinn einnig að athuga
kerfi sem nefnt var Sabmis (Sea-
bome Anti-Ballistic Missile Inter-
cept System). Gagnflaugunum
skyldi skotið frá skipum og kaf-
bátum sem næst heimsskauts-
baugnum og áttu þær að granda
óvinaflaugum þegar þær flygju jrfir
Norðurpólinn.
Til að láta ekki skáka sér út í
hom byijaði flugherinn árið 1968
að rannsaka gagnflaugar sem skot-
ið skyldi frá Lockheed C-5A-flutn-
ingaflugvélum til að veija
bandarískar strandborgir gegn ár-
ásum af hálfu óvinakafbáta.
Árið 1969 stöðvaði Nixon-stjóm-
in keppnina milli aðila landvama
með því að varpa fyrir róða öllum
hugmyndum um að reyna að veija
borgir. f staðinn var Sentinel-áætl-
un landhersins breytt þannig að
gagnflaugunum var fengið það
hlutverk að veija eingöngu eld-
flaugabyrgi. Nýja áætlunin var
nefnd Safeguard.
Fram til þessa höfðu hugmyndir
um gagnvopn allar verið á stigi
rannsókna og þróunar, tilrauna og
líkana, vona og drauma. En árið
1970 fóru verkfræðingamir að búa
sig undir framleiðslustigið.
Viðræður hefjast
Um sama leyti vom hafnar við-
ræður milli Bandaríkjamanna og
Sovétmanna um að stöðva gagn-
flaugakapphlaupið. Þrátt fyrir
framfarir á öllum sviðum vopnabún-
aðar höfðu bæði risaveldin slegið
því föstu að gagnflaugakerfí væra
gagnslaus, dýr og ögrandi. í fyrsta
lagi, var sagt, er tæknin ófullnægj-
andi. í öðra lagi, áhersla á gagn-
flaugakerfí myndi hleypa af
stokkunum nýjum tegundum árás-
arvopna sem ætlað væri að bijótast
í gegnum vamakerfín. Að lokum
var svo hættan á að vamakerfin
myndu raska því ógnaijafnvægi
sem lengi hafði verið undirstaða
ótryggs friðar milli austurs og vest-
urs.
Af bandarískri hálfu virtist fram-
kvöðlum samningsins að lítils væri
að vænta af þeim hátæknilegu
rannsóknum sem vora stundaðar;
loforð tæknimannanna virtust stöð-
ugt vera yst við sjónarrönd.
„Grundvallarhugmyndin að baki
öreindageislum var þekkt þegar á
sjöunda áratugnum," sagði Spurge-
on M. Keeny, embættismaður
Nixon-stjómarinnar og þátttakandi
í viðræðunum um gagnvopn.
Samningurinn frá 1972 skuld-
batt Bandaríkjamenn og Sovét-
menn til að eiga í mesta lagi 200
gagnflaugar hvor aðili og skyldi
flaugunum skipt jafnt milli tveggja
staða. Tveim áram síðar urðu ríkin
ásátt um enn meiri takmörkun;
hvort ríki mátti ráða yfír 100 flaug-
um.
1975 var sprengjuoddum komið
fyrir í tijónum gagnflauga Safe-
guard-kerfisins er kostaði alls 7
milljarða dala. Kerfíð hafði verið
sett niður nyrst í Norður-Dakota
og var tekið í notkun 1. aprfl.
Skömmu eftir að Safeguard-
kerfíð var tekið í notkun samþykkti
þingið að leggja það niður þar sem
það væri of dýrt og sömuleiðis
gagnslítið. Það var lagt niður 1976.
Sovétmenn hafa ekki lagt sitt kerfí
niður en það umlykur Moskvu.
Áhugi vaknar að nýju
Seint á áttunda áratugnum varð
hins vegar ýmislegt til að endur-
vekja áhugann á viðamiklum
vamakerfum. í fyrsta lagi óttuðust ,
herforingjar sífellt meir að lang-
drægar landeldflaugar Bandaríkja-
manna væra að verða viðkvæmar
gagnvart sovéskri skyndiárás og
töldu að gagnflaugakerfi gætu að
minnsta kosti vemdað nokkrar
bandarískar eldflaugar. í öðra lagi,
á meðan andmælendur gagnflauga-
kerfa héldu áfram að segja að á
kerfunum hlytu að verða brotalam-
ir og þau yrðu dýr og hættuleg þá
héldu vopnasérfræðingar áfram að
segja frá stöðugum tæknifram-
föram í smíði leysa, öreindageisla-
tækja og öðram tækniundram.
Þessi áhugi náði hámarki með
ræðu Reagans forseta, „Stjömu-
stríðsræðunni", þann 23. mars
1983. í henni hvatti hann vísinda-
menn þjóðarinnar til að blása nýju
lífi í leitina að gagnvopnum. Til-
raunum fór brátt fjölgandi. 1984
gerði landherinn tilraun er kölluð
var HOE (Homing Overlay Experi-
ment). Gagnflaug á jörðu var skotið
að gerviskotmarki og eyðilagði það
með vopni sem minnti á Bambi.
Gagnflauginni var skotið frá til-
raunasvæði fyrir gagnflaugar í
samræmi við gagpieldflaugasamn-
inginn frá 1972.
Árið 1985 hófust þó harðar deil-
ur um það hve langt ríkisstjómin
gæti gengið varðandi tilraunir með
ný gagnvopn án þess að bijóta
ákvæði samningsins en í honum s
sagði, að samningsaðilar hétu því
að „þróa ekki, gera ekki tilraunir
með eða koma fyrir gagnflauga-
kerfum eða hlutum slíkra kerfa,
hvort sem um væri að ræða hluti
á hafinu, í lofti, í geimnum, eða á
hreyfanlegum undirstöðum á
landi".
Bandaríkjamennimir sem unnu
að samningnum sögðu að hann úti-
lokaði tilraunir úti í geimnum með
vopn á borð við Bambi.
En sérfræðingar í ráðuneytum
utanríkismála og landvama notuðu
það sem þeir kölluðu „víðtæka"
túlkun og lögðu aðaláhersluna á
„D-yfírlýsinguna“ í samningnum.
„Aðilar era sammála um,“ segir
í D-yfírlýsingunni; „að verði búin
til gagnvopnakerfí í framtíðinni, er
byggjast á öðram eðlisfræðilögmál-
Sjá næstu siðu