Morgunblaðið - 09.04.1987, Blaðsíða 40

40
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 9. APRÍL 1987
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 9. APRÍL' 1987
41
Útgefandi Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri HaraldurSveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 550 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 50 kr. eintakið.
Nýir bandamenn
í varnarmálum
Verið er að draga línur með
nýjum hætti í þeirri kosn-
ingabaráttu, sem nú er háð.
Löngum hefur verið unnt að
draga skörp skil á milli flokka til
vinstri og hægri vegna afstöðu
þeirra til varnar- og öryggismála.
Ágreininjgur um veru varnarliðs-
ins á Islandi og aðildina að
Atlantshafsbandalaginu hefur til
dæmis skilið á milli Sjálfstæðis-
flokks og Alþýðubandalags. Nú
gerist það í beinni sjónvarpssend-
ingu, að talsmaður Borgara-
flokksins, Júlíus Sólnes, sem
hefur talið, að Sjálfstæðisflokkur-
inn þyrfti „aðhald frá hægri“, og
Olafur Ragnar Grímsson, tals-
maður Alþýðubandalagsins í
utanríkismálum, eru sammála í
vamarmálum. Ólafur Ragnar
Grímsson telur meira að segja,
að stefna Borgaraflokksins í
vamarmálum auðveldi samstarf
þessara tveggja flokka í ríkis-
stjóm að loknum kosningum.
Hvað er það, sem þessir flokk-
ar era sammála um? Þeir vilja,
að dvöl varnarliðsins verði tíma-
bundin og það verði til umræðu
milli íslenskra og bandarískra
stjómvalda ár hvert eða annað-
hvert ár, að ísland verði varnar-
laust nema gengið sé að
einhveijum skilyrðum. Þeir era
einnig sammála um, hvert fyrsta
skilyrðið eigi að vera: hluti varna
íslands á að fiytjast til Jan May-
en. Ólafur Ragnar Grímsson
hefur þegar gert tillögu um það,
hverjir eigi að fara til viðræðna
við Bandaríkjastjórn á vegum
ríkisstjómar Borgaraflokksins og
Alþýðubandalagsins: hann sjálfur
(að sjálfsögðu), Albert Guð-
mundsson og Júlíus Sólnes.
Ólafur Ragnar Grímsson er jafn
viss um að þessi tillaga sín verði
samþykkt og hann er glaður yfir
því, að Borgaraflokkurinn hefur
tekið upp stefnu Ólafs Ragnars
Grímssonar í varnarmálum.
Þegar betur er að gáð þarf
þessi samstaða Alþýðubandalags
og Borgaraflokks í vamarmálum
ekki að koma neinum á óvart.
Hvoragur ber öryggishagsmuni
Islendinga fyrir brjósti; Alþýðu-
bandalagið vill koma illu af stað
meðal vestrænna þjóða en Borg-
araflokkurinn vill setja verðmiða
á öryggi þjóðarinnar. Kannanir
hafa sýnt, að ótrúlega margir
herstöðvaandstæðingar vilja hafa
vamarliðið að féþúfu. Auk skil-
yrðinna um að dregið verði úr
vömum landsins myndu Alþýðu-
bandalag og Borgaraflokkur
segja það undir forystu viðræðu-
nefndar sinnar, að því aðeins yrði
vamarsamningurinn framlengdur
að unnt væri að sýna fram á fjár-
hagslegan ávinning af því. Á
máli beggja felst í þessu að koma
fram „af fullri reisn" fyrir hönd
lands og þjóðar.
Það er fráleitt að unnt sé að
veija ísland frá Jan Mayen og
lýsir ótrúlegu þekkingarleysi í
öryggismálum að halda slíku
fram. Þeir Ólafur Ragnar Gríms-
son og Júlíus Sólnes era ekki
heldur að tala um varnir íslands,
þegar þeir ræða með spekingssvip
um nauðsyn aukins eftirlits frá
Jan Mayen, þeir era að ræða um
það, sem sameinar Alþýðubanda-
lagið og Borgaraflokkinn og
stuðlar að því, að þeir geti tekið
höndum saman við stjómannynd-
un að kosningum loknum. Er það
raunar í samræmi við aðrar uppá-
komur í íslenskum stjómmálum
um þessar mundir, að vamir
norsku eyjunnar Jan Mayen skuli
vera orðnar sameiningartákn
stjómmálaflokka.
Morgunblaðið vekur athygli
lesenda sinna á þessum þreifing-
um milli Alþýðubandalags og
Borgaraflokks í varnarmálum.
Ástæða er til að minna enn á,
að fyrir kosningar 1971 minntist
enginn á, að ísland yrði gert varn-
arlaust. Ríkisstjóm vinstri flokka
eftir kosningar þá stefndi á hinn
bóginn að endurskoðun vamar-
samningsins og varnarleysi. Nú
eru talsmenn tveggja flokka byrj-
aðir að ræða endurskoðun
vamarsamningsins fyrir kosning-
ar á grandvelli stefnu Alþýðu-
bandalagsins.
Steinullar-
verksmiðjan
að er rétt hjá Þórði Hilmars-
syni, framkvæmdastjóra
Steinullarverksmiðjunnar, í
Morgunblaðsgrein í gær, að um
fá fyrirtæki hefur staðið meiri
styr en Steinujlarverksmiðjuna á
Sauðárkróki. Áður en ráðist var
í smíði verksmiðjunnar stóð styr-
inn að vísu ekki einvörðungu um
það, hvort hún skyldi rísa á Sauð-
árkróki eða ekki heldur einnig um
hitt, hvort hún ætti yfirleitt að
rísa. Hér á síðum Morgunblaðsins
birtust ófáar vel rökstuddar
greinar um að það væri óráð að
reisa steinullarverksmiðju hér á
landi. Því miður hefur komið í
ljós, að þessir menn hafa haft
rétt fyrir sér. Það er ekki með
rökum unnt að halda því fram,
að núverandi vandi Steinullar-
verksmiðjunnar á Sauðárkróki
eigi rætur að rekja til þess að
henni hafi verið illa stjórnað. Þar
eins og annars staðar hefur vafa-
laust margt mátt betur fara en
undiirót vandans sýnist vera sú,
að of mikil bjartsýni réð ferðinni
í upphafí. Þetta verða menn að
hafa í huga nú á þessum úrslita-
tímum í sögu Steinullarverksmiðj-
unnar á Sauðárkróki.
Meðaldrægxi flaugarnar
og öryggið í Evrópu
AP
Viðræðunefndir risaveldanna í Genf. Þessi mynd er tekin þegar þær hittust fyrir skömmu í sovéska sendiráðinu.
Yuri Vorontsov, aðalsamningamaður Sovétríkjanna (t.v.), aðstoðar Max Kampelmann, formann bandarísku nefndarinn-
ar, við að fá sér vatn.
eftir Áke Sparring
Málefni þau sem bar á góma á leið-
togafundinum í Reykjavík í október
eru enn ofarlega á dagskrá hjá öllum
þeim, er rita um alþjóðamál og áhrif
samskipta austurs og vesturs á þróun
þeirra. Um þessar mundir reynir sér-
staklega á einn þátt viðræðnanna i
Höfða, tilvist meðaldrægra kjarn-
orkueidflauga Sovétríkjanna og
Bandaríkjanna í Evrópu. I þcirri
grein, sem hér fer á eftir, er meðal
annars fjallað um hlut meðaldrægu
flauganna í öryggi Evrópu.
Bandamenn Bandaríkjanna í Evrópu
voru tvo mánuði að koma reglu á mál-
efni NATO aftur eftir það ráðleysi sem
varð eftir viðræður Reagans og Gorbac-
hevs í Reykjavík. Þegar utanríkisráð-
herrar NATO-ríkjanna hittust í Brussel
í desember sl. lýstu þeir enn yfir þeirri
skoðun sinni að friðurinn í Evrópu bygg-
ist á tilvist kjamavopna. Ráðið sagði
takmörkun vígbúnaðar gott málefni —
en ekki ef skilmálarnir leiddu til þess
að rofin yrðu tengslin milli öryggismála
Bandaríkjanna og Evrópu. Niðurstaða
Reykjavíkurfundarins hefði getað orðið
sú.
Lesa má ásakanir út úr yfirlýsingu
Brussel-fundarins. í fyrsta lagi á hendur
Reagan forseta sem án þess að ráðfæra
sig við bandamenn sína hóf umræður
um grundvallaratriði í stefnu NATO á
fundinum í Reykjavík.
En yfirlýsingin er einnig eins konar
svar við áróðri Sovétmanna.
Fregnir frá Kreml benda til að ráða-
menn þar hafí orðið bæði ráðvilltir og
fyllst vonleysi.
„Þetta er ekki rökrétt,“ andvarpaði
sovéski utanríkisráðherrann, Eduard A.
Shevardnadze, í heimsókn til Vínarborg-
ar.
Sovétmenn voru þess fullvissir að
Reykjavíkurtillögur þeirra myndu falla í
einstaklega góðan jarðveg í Vestur-
Evrópu. Hversu oft höfðu stjómirnar í
London og Bonn, að ekki sé minnst á
síður mikilvægar ríkisstjórnir innan
NATO, ekki skorað á risaveldin að ná
raunverulegum árangri í takmörkun
vígbúnaðar? Hve mikilli gagnrýni höfðu
Sovétríkin ekki sætt fyrir einstrengings-
hátt sinn á Stokkhólmsráðstefnunni?
Tillögur Gorbachevs voru djarflegri en
nokkrar sem menn höfðu áður augum
litið. Það eina sem kom í veg fyrir að
þessi nýja fagra veröld yrði að raun-
veruleika var fastheldni Reagans forseta
við geimvarnaáætlunina.
Dagana eftir Reykjavíkurfundinn
streymdu sovéskir sendiboðar um Evr-
ópu og báðu um stuðning. Allt var ósköp
einfalt. í sameiningu áttu Sovétmenn og
Vestur-Evrópumenn að koma heilbrigðri
skynsemi inn í kollinn á Bandaríkja-
mönnum.
Evrópskir fjölmiðlar ýmist væntu þess
eða óttuðust að Evrópumenn myndu
styðja Gorbachev. Almennt var álitið að
Reagan hefði látið leika á sig í Reykjavík.
Gamall hálfruglaður maður hefði fyrst
látið lokka sig til umfangsmikils sam-
komulags sem hann síðan hefði eyðilagt
með því að neita að hverfa frá draumn-
um um geimvarnaáætlunina. Á hinn
bóginn birtist Gorbachev sem alvarlega
þenkjandi, upplýstur og dugmikill, í
stuttu máli, maður sem evrópskir ráða-
menn gætu samið við.
Það er ekkert leyndarmál að stjórnir
Evrópuríkja eru tortryggnar gagnvart
geimvamaáætluninni. Ástæðumar eru
að minnsta kosti þrjár. I fyrsta lagi
muni áætlunin hleypa af stað nýju
vígbúnaðarkapphlaupi. í öðru lagi muni
áætlunin sennilega gera aðstöðu Evró-
puríkjanna verri og eftir að Sovétmenn
hafi þróað eigin geimvarnir muni kjarna-
vopn Breta og Frakka verða gagnslaus.
í þriðja lagi muni áætlunin, hvernig sem
henni lykti, valda atgervisflótta frá Evr-
ópu og auka enn á tækniyfirburði
Bandaríkjanna gagnvart Evrópu.
Sovétmenn gátu verið vongóðir.
En svo gekk þetta samt sem áður
ekki. Ljóst var að ráðamenn í London
og Bonn og reyndar einnig í París töldu
að geimvarnaáætlunin hefði komið í veg
fyrir samkomulag sem þeim hefði ekki
líkað. Með frú Thatcher í fararbroddi
hófu þessir ráðamenn áróðursherferð
sem lauk með yfirlýsingunni í Brussel.
Eining ríkti að nýju. Ef jafnaðarmenn
hefðu verið við stjórnvölinn í Bonn og
London gæti niðurstaðan hafa orðið önn-
ur. En í Þýskalandi áttu jafnaðarmenn
í vændum óvenju erfiðar kosningar og
í Bretlandi hefur Verkamannaflokkurinn
misst mikið fylgi að undanförnu sam-
kvæmt skoðanakönnunum, sennilega
vegna stefnunnar í varnarmálum. Evr-
ópska friðarhreyfingin lætur furðulítið á
sér kæla.
Yfirlýsingin frá Brussel gefur til
kynna skoðanir Evrópumanna á öryggis-
málum. Séð í því Ijósi er hún nytsamleg
fyrir alla þá sem telja að Bandaríkja-
menn vilji þröngva Evrópumönnum til
að taka við kjamavopnum.
Enginn friður án kjarna-
vopna
Margir Bandaríkjamenn, þ. á m.
fyrrum varnarmálaráðherra Kennedys
forseta, Robert MacNamara, og fyrrum
utanríkisráðherra Nixons, Henry Kissin-
ger, hafa varaö Evrópumenn við að
treysta á bandarísku kjarnavopnaregn-
hlífina. Þeir telja ekki að nokkur
bandarískur forseti myndi láta eyða
Bandaríkjunum vegna Evrópu. Þeir stað-
hæfa að varnir Evrópu verði fyrst og
fremst að byggjast á hefðbundnum
vopnabúnaði.
I NATO hefur einnig náðst samkomu-
lag um að styrkja hefðbundinn vopna-
búnaði m.a. með því að auka fjárveiting-
ar til varnarmála um þijú prósent á ári.
Það hefur gengið misjafnlega vel að
framfylgja þessu. í Bandaríkjunum ríkir
mikil reiði út af þessu. Róttækir hægri-
menn þar krefjast þess að bandarísku
hersveitirnar í Evrópu verði kallaðar
heim og nefna sumir sem ástæðu að
ekki sé hægt að veija Evrópu ef íbúarn-
ir vilji það ekki sjálfir. Aðrir vona að
þetta verði til að Evrópumenn skilji nauð-
syn þess að axla sjálfir ábyrgðina.
Í Evrópu hafa menn ekki mikla trú á
hefðbundnum vopnum. Jafnvel þótt Evr-
ópumönnum tækist að koma á fót
hefðbundnum vörnum sem stæðu hefð-
bundnum vörnum Varsjárbandalagsins á
sporði telja þeir að fælingarmáttur þeirra
yrði minni en núverandi búnaður. Banda-
ríkjamenn og Sovétmenn geta ef til vill
hugsað sér takmarkað stríð í Evrópu
með hefðbundnum vopnum en allar hug-
myndir um stríð eru bannfærðar í
Evrópu, sérstaklega í Þýskalandi. Þess
vegna er fælingarmátturinn upphaf og
endir alls í öryggismálaumræðunni í
Evrópu.
Þess vegna þarfnast Evrópumenn líka
B andaríkj amanna.
Eftir sem áður þurfa menn að glíma
við þann vanda að gera þátttöku Banda-
ríkjamanna trúverðuga. Helsta markmið
evrópákrar utanríkisstefnu hefur því ve-
rið að tengja Bandaríkin við Evrópu með
ýmsum ráðum. Hluti þessarar viðleitni
verður að teljast hin svonefnda „tvíþætta
ákvörðun“ frá 1979, en hún olli miklum
misskilningi og mörgum vandamálum.
SS 20 og Pershing 2
Líklega halda flestir Evrópumenn að
eldflaugarnar sem nefndar eru Pershing
2 séu eitthvað sem hinn herskái Reagan
forseti hafi þröngvað upp á mótþróafulla
Evrópumenn. Eins og málin þróuðust er
þetta ekki alrangt, upphafið var með
allt öðrum hætti.
Það var þáverandi kanslari Vestur-
Þýskalands, Helmut Schmidt, sem átti
hugmyndina. Ef hægt yrði að fá Banda-
ríkjamenn til að setja upp í Evrópu
flaugar, sem drægju til Sovétríkjanna,
fengju Evrópumenn tryggingu fyrir því
að Bandaríkjamenn yrðu þátttakendur í
stríðinu með langdrægar kjarnaflaugar
sínar, kæmi til sovéskrar árásar. Ólíklegt
var að Sovétmenn létu sig miklu skipta
hvaðan þær flaugar kæmu sem lentu á
landsvæði þeirra.
Schmidt skjátlaðist ekki. Sovétmenn
brugðust við nákvæmlega eins og menn
höfðu búist við. Sovétmenn höfðu sjálfir —.
sett upp meðaldrægar SS 20-flaugar og
þar fékk Schmidt þá afsökun sem hann
þurfti. Að sjálfsögðu juku SS 20-flau-
garnar árásarmátt Varsjárbandalagsins
og röskuðu með ýmsum hætti ógnaijafn-
væginu en raunverulega markmiðið með
staðsetningu Pershing-flauganna var þó
að styrkja þátttöku Bandaríkjamanna í
vörnum Evrópu. Það var að miklu leyti
yfirskin að „tvíþætta ákvörðunin" var
tekin en samkvæmt henni átti fyrst að
reyna að ná samkomulagi um svonefnda
„núlllausn“. Samkvæmt henni yrðu eng-
ar Pershing-flaugar settar upp ef
Sovétmenn eyðilegðu SS 20-flaugar
sínar. Sovétmenn neituðu og yfirgáfu
viðræðurnar í fússi. Pershing 2-flaugam-
ar voru settar upp enda þótt friðar-
hreyfingar gerðu allt sem þær gátu til
að hindra það.
Þetta voru óróleg ár í Vestur-Evrópu.
Flokkur Schmidts sjálfs losaði sig við
hann, Reagan forseti var gerður að
blóraböggli.
Þá kom boðskapurinn frá Reykjavík.
Stund sannleikans
í Reykjavík samþykkti Gorbachev
núlllausnina. Samkomulag náðist um að
Bandaríkin mættu áfram hafa 100 Pers-
hing 2-flaugar í Bandaríkjunum og
Sovétríkin jafnmargar SS 20-flaugar í
Asíuhluta Sovétríkjanna. Þar með yrði
Evrópa laus við flaugamar. (Það er auð-
velt að ímynda sér hvað Kínveijum og
Japönum finnst um þetta.)
Það væri synd að segja að gleði hafi
ríkt í höfuðborgum Evrópu út af boð-
skapnum. En Vestur-Evrópumenn gátu
ekki verið andsnúnir eigin tillögum án
þess að setja mjög ofan. I Brussel-til-
kynningunni var sagt að eftir samning-
ana um meðallangdrægu flaugarnar yrði
einnig að semja um nýjar flaugar sem
Sovétmenn settu upp mikinn fjölda af
eftir 1979 við landamæri Þýskalands.
Þetta er sanngjörn krafa en leysir ekki
vandann varðandi tengsl Bandaríkjanna
og Vestur-Evrópu. Sagt með nokkrum
kaldrana: Evrópumenn byggja vonir
sínar á geimvamaáætluninni. Ef
Gorbachev vill raunverulega koma af
stað deilum innan NATO ætti hann að
aðskilja samningana um meðallang-
drægar flaugar frá kröfunni um að
Bandaríkin hætti við geimvarnaáætlun-
ina; þetta gerði hann með tillögu sinni
28. febrúar síðastliðinn.
Fyrir Bandaríkin yrði það að sjálf-
sögðu léttir að losna við Pershing-flau-
gamar. Bandaríkjamenn svöraðu
Gorbachev með jákvæðum hætti. Banda-
mennirnir í NATO hreyfðu ekki
andmælum.
Hvað langdræg kjarnavopn snertir er
í yfirlýsingunni eftir Reykjavíkurfundinn
sæst á 50% fækkun — en ekki meira.
Það er rökrétt því að þegar öllu er á
botninn hvolft eru það hin langdrægu
vopn Bandaríkjamanna sem eru helsta
tryggingin.
I stuttu máli er sá heimur án lang-
drægra kjarnavopna sem glitti í í
Reykjavíkurviðræðum ekki í samræmi
við núverandi öryggishagsmuni Evrópu!
Það er einnig rökrétt að í yfirlýsing-
unni er lögð mikil áhersla á yfirburði
Varsjárbandalagsins í hefðbundnum
vopnum. Báðir aðilar segjast vilja fækka
hefðbudnum vopnum; samkvæmt yfirlýs-
ingunni er eftirlit með framkvæmdinni
aðalvandamálið. Þegar rætt var um eftir-
lit gagnaðilans á staðnum voru Sovét-
menn afar tregir í taumi í Stokkhólm-
sviðræðunum sem lauk nýlega. í
Vínarviðræðunum um gagnkvæma af-
vopnun og samningum um efnavopn er
sömu sögu að segja. Hvað þetta snertir
er lítið samræmi milli sovésks áróðurs
og raunveruleikans við samningaborðið.
í yfírlýsingunni er einnig látinn í ljós
ótti við aukinn vígbúnað í austri. Á sviði
hefðbundinna vopna eykst bilið milli
austurs og vesturs sífellt.
Heimurinn eftir Reykja-
víkurfundinn
Gagnrýni á Evrópumenn er miklu út-
breiddari í Bandaríkjunum en flestir
Evrópumenn gera sér ljóst og hennar
verður vart í nánast öllum stéttum.
Einnig er ljóst að Bandaríkin og Sov-
étríkin eiga sameiginlegra hagsmuna að
gæta. Vopnin, sem Reagan og Gorbac-
hev ræddu helst um í Reykjavík, voru
vopn af því tagi sem þeir geta notað til
að eyða hvor öðram. I sumum tilvikum,
fyrst og fremst hvað varðar meðaldrægu
flaugarnar, hafa Vestur-Evrópa og
Bandaríkin ólíka hagsmuni. En í reynd
er það heildarstefna NATO sem menn
taka nú til endurskoðunar. Því stærra
hlutverki sem hefðbundin vopn gegna í
vörnum Evrópu þeim mun minni verður
áhætta risaveldanna sjálfra. Stríðshætt-
an eykst, séð með augum Evrópumanna.
Helmut Schmidt er einn þeirra sem
eru fullvissir um að Evrópumenn verði
í framtíðinni að taka meiri ábyrgð á eig-
in vörnum jafnvel þótt hann álíti ekki
að Atlantshafsbandalgið sé að leysast
upp. Honum finnst eftirsóknarvert að
kjarnavopnin gegni framvegis minna
hlutverki í vömum Evrópu. Þar með
geti Evrópumenn komið sér upp sterk-
um, hefðbundnum vörnum sem auk þess
gegni mikilvægu hlutverki. Evrópu
skortir hvorki fólk né fjármuni. Sameig-
inleg íbúatala Vestur-Evrópu er hærri
en Sovétríkjanna og þjóðarframleiðsla
hennar tvöfalt stærri. Vandinn er pólitísk
óeining og skortur á pólitískum leið-
togum.
Schmidt hefur trú á fransk-þýskum
öxli — undir forystu Frakklands — og
evrópskum her undir franskri yfírstjóm.
Hann telur að velbúnar franskar og þý-
skar hersveitir geti dugað gegn Sovét-
ríkjunum og smám saman sé hægt að
flytja bandarísku hersveitimar á brott.
Þýskaland verði að miklu leyti að greiða
kostnaðinn af hersveitunum. Samkvæmt
þessari framtíðarsýn á ekki að leggja
Atlantshafsbandalagið niður og Banda-
ríkin verða áfram þrautalendingin ef á
þarf að halda. En Schmidt á sér fylgis-
menn fáa. Það er að minnsta kosti lítill
áhugi á að eyða meira fé til varnarmála
í Evrópu. Það er ódýrara að hanga utan
í Bandaríkjunum eins og þarlendir gagn-
rýnendur segja.
í þetta skipti gekk allt vel. En sú
mynd, sem dregin hefur verið upp af
kjarnorkuóðum Bandaríkjamönnum ann-
ars vegar og friðelskandi Evrópumönn-
um án kjarnavopna hins vegar þarfnast
mikillar endurskoðunar við.
Höfundur er fyrrverandi forstjóri
sænsku utanríkismálastofnunarinnar í
Stokkhólmi. Hann skrifarnú regluleg.a
greinar í Norðurlandablöð.
Er fyrirgreiðsla lofsverð?
LÍKLEGA hafa fáir stjórnmálamenn
verið ófeimnari að kenna sig við „fyr-
irgreiðslu" en Albert Guðmundsson
höfuðsmaður hins nýja Borgaraflokks.
„Ég er fyrirgreiðslupólitíkus" hefur hann
sagt við mörg tækifæri eins og ekkert
væri sjálfsagðara. En fyrirgreiðsla getur
haft a.m.k. tvær hliðar. Önnur, hin sýni-
lega, snýr að þeim sem hennar njóta. Hin,
sem erfíðara er að koma auga á, snýr að
þeim sem með einum eða öðrum hætti
verða að gjalda fyrir greiðann. Þeir sem
njóta fyrirgreiðslu af einhverju tagi eru
vitaskuld þakklátir þeim sem aðstoðina
veitti. Þó það nú væri! Stjómmálamaður
sem þekkir alla innviði „kerfísins" og hef-
ur rétt sambönd getur hæglega fengið
embættismenn til að horfa framhjá biðlist-
um eða úthlutunarreglum þegar skjólstæð-
ingur hans á í hlut. Stjórnmálamaður sem
sérhæfir sig í þessu er réttnefndur fyrir-
greiðslupólitíkus. Slíkur maður hefur ekki
áhyggjur af hinni hliðinni á greiðanum.
Hann leiðir sjaldnast hugann að því að
íhlutun hans bitnar yfírleitt á einhveijum
öðrum, einhveijum sem kann að hafa
meiri þörf fyrir að komast að (á stofnun,
sjúkrahús, hæli o.s.frv.) en sá sem tekin
var fram fyrir hann. En það eru ekki allir
sem hafa aðstöðu, uppburð í sér eða sam-
bönd til að bera sig eftir fyrirgreiðslu. Og
ekki geta allir notið fyrirgreiðslu því þá
væri hennar ekki þörf. Fyrirgreiðsla er
nefnilega öðrum þræði sjúkdómseinkenni.
Hún er annars vegar til marks um gæði
sem þarf að skammta og ekki er fijáls
aðgangur að. Hins vegar segir hún okkur
að skömmtunin sjálf lúti ekki réttlætisregl-
um eða heilbrigðri samkeppni.
X
í SAMTALI sem ég átti við Friðrik
Sophusson, varaformann Sjálfstæðis-
flokksins, og birtist hér í blaðinu á
laugardaginn er vikið að þessu efni.
„Vissulega hefur Albert [Guðmundsson]
gert mörgum greiða og aðstoðað fólk sem
átt hefur í vandræðum eins og margir
aðrir alþingismenn. Það er ekkert óeðlilegt
að fólk hugsi hlýtt til hans,“ sagði Friðik.
Og bætti við: „En við skulum gæta að því
að í fyrirgreiðslu af þessi tagi getur falist
nokkur hætta. Hættan er sú að þeir sem
hafa aðgang að manninum með réttu sam-
böndin fái sínum málum kippt í liðinn, en
hinir sem ekki hafa samböndin eða upp-
burð til að leita eftir þeim verði útundan
eða beinlínis fyrir skakkaföllum vegna
velgengni annarra.“ Friðik telur að kjami
málsins sé þessi: „Við eigum ekki að þurfa
á „fyrirgreiðslu" eða „samböndum" að
halda heldur breyta kerfinu sjálfu svo all-
ir standi jafnir að vígi.“
Ég held að menn hljóti að átta sig á
því við svolitla umhugsun hve viðhorf Frið-
riks Sophussonar er miklu heilbrigðara og
nútímalegra en viðhorf Alberts Guðmunds-
sonar. Kannski er hér á ferðinni dæmi um
kynslóðamun. Það er naumast tilviljun að
stuðningsmenn Alberts koma einkum úr
hópi þeirrar kynslóðar sem alin er upp á
árum hafta og skömmtunar á flestum
sviðum. Hér eru líka á ferð ólík sjónarmið
um grundvallaratriði stjómmála. Um þann
ágreining er eðlilegt að nota hugtök Jóns
Þorlákssonar, fyrsta formanns Sjálfstæð-
isflokksins, eins og Sigurbjöm Magnússon,
lögfræðingur, gerði í prýðilegri grein hér
í blaðinu á þriðjudaginn. „Stjórnmálabar-
áttan snýst öðru fremur um átökin á milli
frjálslyndis og stjómlyndis. Frjálslyndið
er þá skilgreint þannig að það sé vöntun
á tilhneigingu til að gerast forráðamaður
annarra en stjórnlyndi sé tilhneiging til
að skipulagsbinda og kerfisbinda sem
flesta þætti í þjóðlífinu. Þessi átök birtast
okkur oft í hinu daglega lífí. Hinir stjóm-
lyndu vilja skammta, úthluta leyfum og
gera mönnum greiða með því að færa þá
til í biðröðinni," skrifaði hann.
Albert Guðmundsson telur sér henta að
kenna sig við fijálslyndi þessa dagana
enda hefur það hugtak fengið heldur los-
aralega merkingu um skeið. Orð hans og
gjörðir á litríkum stjórnmálaferli bera þess
hins vegar vott að þar fer stjómlyndur
maður. Um slíka menn er stundum sagt
að þeir hafi beinlínis unun af því að deila
út, ráðskast með fólk, gera aðra háða sér
og „rukka inn“ greiða. Alhæfíngar af
þessu tagi eru hins vegar varhugaverðar
og geta skyggt á kjarna málsins. Stjórn-
lyndi er ekki bara skapgerðareinkenni
heldur lífsviðhorf. Menn sem trúa á höft
og hömlur, boð og bönn, og telja sig þurfa
að hafa vit fyrir öðram, eru þar fyrir alls
ekki vondir menn eða kaldráðir. Þeir geta
jafnvel verið bamslega velviljaðir í hjarta
sínu. En þeir em á rangri hillu. Þeir hugsa
viðhorf sín ekki til enda. Þeir sjá ekki
heildarmyndina heldur brotin. Þeir van-
meta fólk án þess að velta því fyrir sér að
í slíku mati felst einatt óviðfelldin hreykni
og ómakleg lítilsvirðing á öðram. í ftjáls-
lyndi — sem andstæðu stjómlyndis — felst
aftur á móti trú á öðru fólki og eðlilegt
lítillæti um sjálfan sig. í þeim skilningi
er fijálslyndi jafnaðarstefna í bókstaflegri
merkingu (og þá er ekki átt við þann sós-
íalisma sem skreytir sig með þessu orði),
stefna sem ég ímynda mér að sé nær ís-
lendingseðlinu en nokkur stjórnmálastefna
önnur.
X
NÚ ÆTTI enginn að þurfa að velkjast
í vafa um það að ég tel fyrirgreiðslu af
því tagi sem Albert Guðmundsson hreykir
sér af ekki lofsverða heldur beinlínis ámæl-
isverða. Sjálfsagt er að gera mönnum
greiða ef menn geta og það gerum við
væntanlega öll, hver með sínum hætti, án
þess að básúna það út á mannamótum eða
í fjölmiðlum. En það er eðlismunur en
ekki stigsmunur á hversdagslegu liðsinni
eða vináttubragði og stjómmálastarfí sem
reist er á fyrirgreiðslu. Við berum yfírleitt
sjálf kostnaðinn af hinu fyrmefnda og
þykir það sjálfsagður hlutur. En stjórn-
málamaðurinn — fyrirgreiðslupólitíkusinn
— gerir sína greiða á kostnað annarra,
að jafnaði ríkis og sveitarfélaga. Það þýð-
ir að á endanum fáum við skattgreiðendur
reikninginn. Og hann mismunar fólki,
hyglir sumum en ýtir öðrum frá. Stundum
getur stjórnmálamaður verið í þeirri að-
stöðu að hann er knúinn þessa leið. Og
stundum getur hann einfaldlega fallið fyr-
ir freistingu, sem starf hans skapar, þvi
stjórnmálamenn eru breyskir eins og við
hin. En það er löng leið frá því og til hins
að gera fyrirgreiðslu að uppistöðu í starfí
sínu eða að lífshugsjón sinni.
Kannski er það rétt, sem sumir segja,
að dagar fyrirgreiðslustefnunnar séu tald-
ir. Nógu væri það ánægjulegt ef satt
reyndist. Krafa' nútímans — nýrrar kyn-
slóðar — er um fijálsræði og jöfn tækifæri
á öllum sviðum. Og í hugmyndalegu tilliti
hafa biðraðimar, úthlutunamefndimar,
skömmtunarseðlamir, höftin og kvótamir
- gróðrarstíur spillingarinnar — örugglega
gengið sér til húðar. Hið sama gildir um
mennina sem nærast á þessu kerfi —
stjórnmálamennina með samböndin. Og
þetta held ég að sé til allrar hamingju á
rökum reist hvað sem stundargengi Al-
berts Guðmundssonar líður.
Guðmundur
Magnússon