Morgunblaðið - 22.04.1987, Blaðsíða 26

26__________._____MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 22, APRÍL 1987_
Viðreisn og velmegnn
eftirJón Braga
Bjarnason
Senn líður að alþingiskosningum,
en að þeim loknum hefjast væntan-
lega stjórnarmyndunarviðræður. Til
skamms tíma var nokkuð rætt um
möguleika á myndun viðreisnar-
stjórnar, þ.e. ríkisstjómar Alþýðu-
flokks og Sjálfstæðisflokks, enda
leiddu skoðanakannanir í ljós að það
stjómarmynstur naut svipaðs fylgis
og það sem nú er við lýði.
Eftir opinberun Alberts Guð-
mundssonar og stofnun Borgara-
flokksins benda líkur til að
möguleikar slíkrar stjórnarmyndun-
ar hafi beðið nokkurn hnekki, en
þó em þeir með engu útilokaðir og
virðast raunar aftur fara vaxandi
nú síðustu vikur fyrir kosningar.
Vert er að hafa í huga að vart kem-
ur annað tveggja flokka stjórnar-
mynstur til greina en viðreisnar-
stjóm.
Því hefur verið haldið fram og
mun væntanlega klifað á því fram
að kosningum, að á tímabili Við-
reisnarstjórnarinnar svokölluðu, frá
1960 til miðs árs 1971, hafi ríkt
óstjóm, sem endað hafí í hmni,
atvinnubresti og óáran í byggðum
landsins.
Fátt er fjær sanni. Þegar frá
upphafi þessa stjómarsamstarfs var
það gmndvallað á því að ná traust-
um almennum stjómartökum eftir
glundroða haftastjómar og halla-
reksturs. Stjómarhættir þessir vom
almennir og frjálsir, en um leið
áhrifaríkir, og brátt náðist einnig
gott samband við almannasamtök,
reist á gagnkvæmri virðingu og
trausti. Niðurstaðan varð mesta
hagvaxtar- og uppbyggingarskeið,
sem þjóðin hefur upplifað, við meiri
innri stöðugleika og ytri styrk en
dæmi em um fýrr eða síðar.
Þó reyndi til hins ýtrasta á þolrif-
in, þgar gífurleg áföll dundu yfír
1967—68. Ekkert sýndi betur styrk
stjómarfarsins en það, hvemig við
var bmgðist með endurreisnarstarfi
um land allt. Viðreisnin kvaddi því
ekki með hmni, heldur með mesta
tveggja ára hagvexti, sem þjóðin
hefur upplifað, árin 1970—71.
Með því var lagður traustur
gmnnur að áframhaldandi góðæri,
enda leiddi almenn úttekt efnahags-
mála við stjómarskiptin 1971 í ljós,
að viðreisnarstjómin skilaði blóm-
legu búi í hendur viðtakandi stjóm-
ar. Það tók vinstri stjómina þó ekki
nema þijú ár að kollsigla þjóðar-
skútuna í góðærinu.
Hagstjómaraðferðir viðreisnar-
innar fólust einkum í eftirfarandi.
Afnumið var flókið hafta- og
styrkjakerfí í utanríkisviðskiptum,
sem fólu í sér fjölgengi og það að
skuldasöfnun erlendis var gerð
ríkissjóði að féþúfu. Raunhæf
skráning eins almenns gengis krón-
unnar kom í staðinn, en án nok-
kurra vemlegra verðhækkunar-
áhrifa. Almennt frjálsræði í
athafnalífinu var aukið með þessu
og tollalækkunum, sem við tóku.
Löggjöf um skattheimtu og
tekjustofna sveitarfélaga var færð
í nútímalegt horf með áherslu á
léttun skattbyrðar og réttindi og
vernd skattborgaranna gegn mis-
beitingu. Almenn stjóm efnahags-
mála var stórefld með stofnun
Seðlabanka, Efnahagsstofnunar og
Fjárlaga- og hagsýslustofnunar, og
tækjum fjármála og peningamála
var beitt til frálslegrar en um leið
áhrifaríkrar stjómar á heildareftir-
spum, tekjumyndun, spamaði og
fjármagnsmyndun, og hluta hennar
beint skipulega til þess að fjár-
magna útflutningsframleiðslu og
gjaldeyrisforða.
Á viðreisnarámnum var rekin
öflug stefna í málefnum atvinnu-
veganna, og þykir ýmsum of fremur
en van. Fjárfestingarlánasjóðir at-
vinnuvega og íbúðarlána vom efldir
til stórra átaka, svo sem í upp-
Bjarni Benediktsson
byggingu síldar- og loðnuflotans
og hliðstæðum vinnslugreinum, í
landbúnaði og almennum iðnaði.
Þá vom stórvirkjanir hafnar með
Búrfellsvirkjun árið 1966 og þróun
stóriðju með álbræðslunni 1967,
hvort tveggja á réttum tíma til þess
að jafna upp áföllin í sjávarútvegi,
og hófst álframleiðslan 1969 og
kísilgúrframleiðsla sama ár.
Margþætt fmmkvæði var haft
um þróun almenns iðnaðar, og
skipti þar ekki minnstu máli sú
hvatning sem fólst í raunhæfri
gengisstefnu. Átti útflutningsátak
ullar- og skinnaiðnaðar og fram-
leiðslu sjávarútvegsnauðsynja rót
sína að rekja til þess hlutverks, sem
iðnaðinum var ætlað við að hefja
þjóðarbúið upp úr öldudal áfallanna
1967-68.
Viðreisnartímabilið markaði upp-
haf nýrra samskiptahátta milli
ríkisvaldsins og aðila vinnumarkað-
arins, og reyndist auðið að reka
„Eftir opinberun Al-
berts Guðmundssonar
og stofnun Borgara-
flokksins benda líkur til
að mögnleikar slíkrar
stjórnarmyndunar hafi
beðið nokkurn hnekki,
en þó eru þeir með engu
útilokaðir o g virðast
raunar aftur fara vax-
andi nú síðustu vikur
fyrir kosningar. Vert
er að hafa í huga að
vart kemur annað
tveggja flokka stjórn-
armynstur til greina en
viðreisnarstj órn. “
Gylfi Þ. Gíslason
árangursríka tekjumálastefnu,
meðan viðreisnarstjórnarinnar naut
við, reista á gagnkvæmu trausti og
samráði milli aðila. Áhrif þessarar
stefnu á gerð kjarasamninga komu
fram í júnísamkomulaginu 1964,
en með því voru vinnutímalagfær-
ingar gerðar og verðlagsuppbætur
teknar upp á ný.
Allir venjulegir mælikvarðar á
hagþróun staðfesta það, sem hér
hefur verið sagt um árangursríka
hagstjóm á viðreisnartímanum.
Hagvöxtur varð verulega mun meiri
en á öðrum sambærilegum tíma-
skeiðum.
Viðreisnartímabilið skarar þann-
ig fram úr um 1,5% á ári í fram-
leiðslu m.v. tímabilin á undan og
eftir, en um 2,4—2,7% í þjóðartekj-
um að meðtöldum viðskiptakjörum.
Á 12 ára tímabili safnast munur
sem þessu nemur upp í 20—35%
álag ofan á þá heildaraukningu,
sem annars næðist, og munar um
minna. Þessi heildarárangur náðist
þrátt fyrir áföllin sem hjuggu 45%
skarð í gjaldeyristekjur af fram-
leiðslu sjávarafurða milli 1966 og
1968, en batinn í endurreisninni
varð svo öflugur, að 1970—71 varð
mesta 2ja ára aukning þjóðartekna
frá stríðslokum.
Launþegar nutu fullrar hlutdeild-
ar í þessari þróun þjóðartekna sem
mældist 72% á mann. Mælingar á
launaþróun eru ekki alveg sambæri-
legar fyrir allt tímabilið og illa
aðgengilegar um upphaf þess, en
kaupmáttur kauptaxta mun hafa
aukist um 31—32% mili 1960 og
1971, greidds tímakaups verka-
manna um 39% mili 1961 og 1971,
og ráðstöfunartekna á mann um
55% og atvinnutekna á mann um
a.m.k. 65% milli 1960 og 1971.
Verðbólga varð að meðaltali
10,5% á Viðreisnartímanum frá
1959 til 1971, að vísu nokkuð um-
fram 7,1% milli 1960 og 1959,
þegar verðbólga var bæld og dulin
með ýmsum óæskilegum gerviráð-
stöfunum. Á síðari stjórnartímabil-
um hefur verðbólgan hins vegar
yfirleitt legið á milli 30 og 50% og
er loks nú vonandi að komast niður
á stig viðreisnar. Þess má geta, að
á 5 árum hennar var verðbólga vel
innan við 10%. Þar af voru tvö ár,
þá er brugðist var við vandanum
með verðstöðvun, árin 1967 og
1971.
Styrk staða þjóðarbúsins á við-
reisnarárunum kom glöggt fram í
stöðunni út á við. Hagstæður við-
skiptajöfnuður náðist þegar árin
1961—62 og aftur 1965 og loks
1969—70, strax eftir áfallaárín, eða
alls 5 ár af 12, sem kenna má við
viðreisn. Jákvæður jöfnuður náðist
ekki aftur fyrr en 1978 og svo
vsentanlega á nýliðnu ári 1986.
I upphafí viðreisnar voru gerðar
ráðstafanir til þess að efla gjaldeyr-
isforðann, og var innlánsbinding í
Seðlabanka nýtt til þess ásamt því
að veita vaxandi afurðalán til sjáv-
arútvegs, landbúnaðar og loks
iðnaðar af innlendu fé. Frá 1961
hélst gjaldeyrisforðinn á bilinu
10—12% af þjóðarframleiðslu, að
ársmeðaltali, nema 1967—68 um
8—9%. Frá 1974 hefur hann hins
vegar yfírleitt verið aðeins á bilinu
4—6%, þó nálægt 8% síðustu tvö
árin, auk þess sem gengisbundin
afurðalán hafa síðustu árin verið
að miklu leyti tekin erlendis.
Sama máli gegnir um erlendar
skuldir og greiðslubyrði af þeim.
Árið 1960 námu löng erlend lán
27,5% af þjóðarframleiðslu og
greiðslubyrðin 10% af útflutnings-
telqum. Hvort tveggja lækkaði
verulega til 1966, en hækkaði aftur
mun meira við efnahagsáföll og
stjómarframkvæmdir til 1969.
Samt tókst að lækka bæði hlutföllin
til ársloka 1971 til jafns við 1960,
skuldahlutfallið þó eilítið betpr eða
í 26,4%. Frá 1975 komust þessi
hlutföll hins vegar varanlega upp
Dr. Jón Bragi Bjarnason
fyrir 30% og 13%, og síðustu árin
upp fyrir 50% og 20%.
Þannig bera velflestir mæli-
kvarðar á efnahagsþróun með sér,
að á tímabili viðreisnarstjómarinnar
var hagstjóm beitt af festu, jafn-
hliða því aukna frjálsræði í athöfn-
um og viðskiptum, sem borgurunum
var veitt. Skilaði sú hagstjóm mikl-
um árangri fyrir almennan þjóðar-
hag og lífskjör almennings, svo að
enn má í mörgu tilliti vera til við-
miðunar og hafa að markmiði.
Mest af þeim stjómarháttum og
stofnunum, sem Viðreisnarstjómin
kom á laggimar, er enn við lýði og
jafnvel taldir sjálfsagðir hlutir, þótt
síðari stofnanir og kerfí hafí orðið
að lúta í lægra haldi. í ýmsum atrið-
um, einum þeim sem til fijálslegri
og ábyrgari stjómarhátta horfa, er
nú fremur verið að taka upp merki
viðreisnar heldur en láta það falla.
Höfundur er prófessor í lífefna-
fræði við Háskóla íslands og
skipar 5. sæti á lista Alþýðuflokks-
ins í komandi alþingiskosningum.
Fréttabréf
Landssambands
sjálfstæöiskvenna
VERÐBÓLGAN
ER ÓVINBR ELLINNflR
Fréttabréf
sjáJfstæðis-
kvenna er
komið út
Nýkomið er út „Fréttabréf
Landssambands sjálfstæðis-
kvenna" Fréttabréfið er hluti af
margþættu kosningastarfi
Landssambandsins. Ábyrgðar-
maður þess er Þórunn Gests-
dóttir, formaður sambandsins,
en ritnefnd skipa Anna Páls-
dóttir, Erna S. Mathiesen og
Hulda Guðbjörnsdóttir.
Meðal greinarhöfunda í frétta-
bréfínu eru Ragnhildur Helgadóttir,
heilbrigðis og tryggingarráðherra,
Þórunn Gestsdóttir, Salome Þor-
kelsdóttir, séra Sigurður Helgi
Guðmundsson, Árni Sigfússon,
Ingibjörg R. Guðmundsdóttir, Inga
Jóna Þórardóttir, Ingibjörg J. Rafn-
ar, María Gísladóttir og Brynleifur
H. Steingrímsson. Auk greina em
í blaðinu fréttir og fróðleikur af
ýmsu tagi.
m> 'H&KKAN&i
ff
Jass-„smiðja“
Jass dans —
Afro-carabbiandans
— nútímadans
^NÝR KENNARI
Gestakennari Kramhússins fró
8.-22. mai er Mark Headley
dansari trá Barbados. Hann hef-
ur starfað í Berlín undanfarin 10
ár sem kennari - dansari og
dansahöfundur - fyrir leikhús,
sjónvarp og listasöfn.
Sórgrein hans er kennsla I Afro-
Caribbeandansi, jass- og
moderndansi og „musicals".
'/ \ VV
Mætum á vornámskeið Kramhússins
5 vikna námskeið frá 27. apríl til 1. júní.
nans Leikir “ Dans fyrir börn ,
Brvnd\s Rokk’n’Roll .
BaO^ KENNARI: Didda „rokk" fyrjr ^
Sumarnámskeið Kramhússins
hafa alltaf verið góð — nú í ár verða
þau stórfengleg!
5 erlendir gestakennarar í júní:
Adrienne Hawkins — Maria Lexa —
Anna Haynes - Susi Villaverde -
Nanette Nelms
Innritun hafin! Símar: 15103 — 17860.
'ðurfyþói
'Wóttir
ozaqj