Morgunblaðið - 22.04.1987, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 22. APRIL 1987
33
Heilsuvemd er
arðbær fjárfestíng
eftir Guðrúnu
Agnarsdóttur
Það verður flestum ljóst fyrr eða
síðar á ævinni að heilbrigði er verð-
mæt auðlind sem ber að varðveita.
Heilbrigði telst
til mannréttinda
í stefnuskrá Alþjóðaheilbrigðis-
málastofnunarinnar frá 1946 var
heilbrigði skilgreint þannig, í þýð-
ingu Vilmundar Jónssonar, fyrrv.
landlæknis: „Heilbrigði er fullkomið
líkamlegt, andlegt og félagslegt
velferði, en ekki einungis firrð sjúk-
dóma og vanheilinda. Fagnaður
fyllstu auðinnar heilbrigði telst til
frumréttinda allra manna, án tillits
til kynflokks, trúarbragða, stjórn-
málaskoðana, íjárhags- eða þjóð-
félagsstöðu. Heilbrigði allra þjóöa
er frumskilyrði þess að höndlað
verði hnoss friðar og öryggis og er
komið undir fyllstu samvinnu ein-
staklinga og ríkja.“
Þessi skilgreining, svo háleit sem
hún er, telur heilbrigði til grundvall-
armannréttinda, en þau hafa
löngum verið viðfangsefni stjórn-
málamanna og löggjafans. íslensk
löggjöf endurspeglar þessa hug-
mynd um mannréttindi og jöfnuð
reyndar því að í 1. gr. lag um heil-
brigðisþjónustu frá 1983 segir:
„Allir landsmenn skulu eiga kost á
fullkomnustu heilbrigðisþjónustu
sem á hveijum tíma eru tök á að
veita til verndar andlegri, líkam-
legri og félagslegri heilbrigði."
Mönnum er orðið æ ljósara hið
margslungna orsakasamband sem
veldur ýmsum algengum sjúk-
dómum, einkum samband heilbrigð-
is og félagslegra þátta.
Margir minnast þess enn t.d. hve
ríkan þátt bættur aðbúnaður og
bætt lífskjör áttu í útrýmingu
berkla hérlendis.
Ný viðhorf í
heilbrigðismálum
Sú skilgreining heilbrigðis sem
hér er gefin og dæmið um berklana
eru brot af þeirri vitneskju og
reynslu sem renna stoðum undir
þau nýju viðhorf í heilbrigðismálum
sem nú ryðja sér rúms, a.m.k. með-
al þróaðra þjóða. Þessi viðhorf
leggja áherslu á heilsugæslu og
heilsuvernd. Kjörorð þeirra er:
Betra er heilt en vel gróið. Sú vitn-
eskja er að verða almennari að
orsakir margra þeirra sjúkdóma
sem okkur eru einna skæðastir
megi rekja til lifnaðarhátta, um-
hverfis og næringar svo að eitthvað
sé nefnt.
Meðal fátækra þjóða ríkja smit-
og hörgulsjúkdómar en meðal ríkra
þjóða er heilbrigðisvandinn oft af-
leiðing velmegunar, eins og
umhverfismengun, kyrrseta, of-
notkun tóbaks, áfengis og annarra
vímuefna, ásamt slæmum matar-
venjum.
Þessir þættir ásamt öðrum leiða
svo til ýmissa þeirra sjúkdóma sem
heilbrigðisþjónustan þarf að kljást
við.
Samfélagsbreytingar á sl. ára-
tugum hafa bæði orðið til þess að
lengja meðalævi okkar íslendinga
sem nú er hin lengsta í heimi og
jafnframt bætt heilbrigði okkar en
sjúkdómsmyndin hefur sannarlega
breyst. I bytjun aldarinnar dóu um
80 af hveijum 100 manns úr smit-
sjúkdómum hérlendis, en nú eru
helstu dánarorsakir: hjarta- og
æðasjúkdómar 47%, krabbamein
22%, slys 10%, lungnasjúkdómar
10% og aðrir sjúkdómar 11%.
Ævin hefur lengst og heilbrigði
aukist að verulegu leyti vegna
bættra lífskjara og forvarnar eins
og ónæmisaðgerða.
Ómissandi en dýr
heilbrigðisþjónusta
Á sama tíma veijum við eins og
vel flestar hinna efnaðri þjóða
heimsins, miklu Qármagpii til að
viðhalda og fullkomna stöðugt
flóknara kerfi tæknivæddrar heil-
brigðisþjónustu, Sem betur fer
hefur það oft leitt til þess að hægt
er að greina og jafnvel lækna æ
fleiri sjúkdóma.
Tæknivæðing hefur þó einnig
verið gagnrýnd og stundum talin
leiða af sér aukna notkun tækni
án þess að nægilegrar gagnrýni
hafi gætt eða að gætt hafi verið
að því hvort tækninotkunin sé í
samræmi við þau markmið sem
heilsugæslan setur sér. Stofnunum
heilbrigðisþjónustunnar hefur fjölg-
að og þær stækkað, starfslið aukist
og kostnaður margfaldast. Heil-
brigðisþjónusta er hjá velflestum
velferðarþjóðfélögum orðin stjóm-
völdum vaxandi áhyggjuefni vegna
aukins kostnaðar.
Ef miðað er við hlutfall af þjóðar-
framleiðslu hefur þessi kostnaður
hækkað hérlendis úr 3% árið 1950
í rúm 8% árið 1982. Þó að þetta
hlutfall hafi verið um 10% sl. 3—4
ár er þó ekki um að ræða raun-
hækkun frá árinu 1982 heldur
hækkun sem verður fyrst og fremst
vegna minni þjóðarframleiðslu.
Hlutfall kostnaðar vegna rekstrar
sjúkrahúsa hefur farið hækkandi
frá 37% 1953 í 52% á árinu 1980.
Einungis lítið brot af meginijár-
magni heilbrigðisþjónustunnar
rennur til forvarna. Flestir myndu
þó samþykkja hygg ég að í forvörn-
um liggur vænlegasti fjárfestingar-
kostur framtíðarinnar.
Langtímasj ónar mið
þurfa forg-ang'
Dægurþras stjórnmálanna glep-
ur mörgum sýn. Annríkið við það
og einnig viðleitni manna til að
halda þar sessi sínum leiða oft til
skammtímalausna en langtímasjón-
armiðin verða útundan.
Langtímastefnumörkun í heil-
brigðismálum hefur sárlega skort
hérlendis.
Ástæða er því til að fagna aðild
íslendinga að samvinnuáætlun Al-
þjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar
og Evrópuþóða um varnir gegn
langvinnum sjúkdómum sem fýlgir
meginstefnu þeirrar stofnunar um
„Heilbrigði fyrir alla árið 2000“.
I þinglok var lögð fram á Alþingi
skýrsla um íslenska heilbrigðisáætl-
un og lýsir hún fyrirætlunum
heilbrigðisyfirvalda í þessu sam-
vinnuverkefni og markar jafnframt
stefnu í heilbrigðismálum hérlendis
til langs tíma. Vert væri að ræða
þá stefnu ítarlega en mun þó ekki
gert í þessari grein.
I skýrslunni er lögð megináhersla
á forvarnir í formi heilsugæslu,
heilbrigðra lífshátta og heilbrigðis-
eftirlits.
Hins vegar er eitt að hafa stefnu
og annað að framfylgja henni. Fé
til forvama hefur sárlega vantað.
Það er afar brýnt að tryggja
nægilegt fjármagn til ýmissa for-
varnaraðgerða svo að meiri áhersla
verði í raun lögð á að varðveita
heilbrigði. Einungis þannig er hægt
að draga úr þörf fyrir hina dým
viðgerðarþjónustu sem lækning og
meðferð sjúkdóma óhjákvæmilega
er.
Raunhæf verkefni á
sviði forvarna
Nú þegar blasa við ýmis verkefni
á sviði forvarna þar sem raunhæft
er að ætla að markvissar aðgerðir
myndu skila verulegum árangri.
Þann árangur má mæla bæði i
mannslífum, auknu heilbrigði,
bættri líðan og miklum fjármagns-
legum sparnaði.
Sem dæmi má nefna slysavarn-
ir. Á Islandi er lægstur ungbarna-
dauði í heimi. Hins vegar höfum
við hæstu tíðni barnaslysa af öllum
löndum Evrópu. Þar eru algengustu
slys bæði í umferð og þó sérstak-
lega í heimahúsum þar sem eitranir
eru algengastar. Umferðarslys eru
hér allt of algeng og valda ómældri
mannlegri þjáningu og sorg, auk
þess mikla kostnaðar sem af þeim
hlýst. Onnur tegund slysa sem eru
algengari hér en í nágrannalöndun-
um eru sjóslys. Öllum þessum
málum hefur þegar verið sinnt í
einhveijum mæli en þarna er enn
mikið verk óunnið.
Annað dæmi mætti taka um
reykingar. Talið er að engin ein
ráðstöfun myndi skila meiri árangri
til að bæta heilsufar manna og
fækka ótímabærum dauðsföllum en
einmitt verulega minnkuð tóbaks-
notkun. En hvað erum við að hugsa?
Ef við trúum því í raun að minnkuð
tóbaksnotkun sé ráðstöfun sem
myndi skila meiri árangri til að
bæta heilsufar manna og fækka
ótímabærum dauðsföllum því í
ösköpunum er ekki veitt meira fé
til þessarar fræðslu?
Sem stendur starfa 4 manneskjur
á vegum Krabbameinsfélagsins við
fræðslu í skólum um skaðsemi
reykinga. Meðfylgjandi tafla sýnir
árangur þessa starfs.
Aldur og fjöldi unglinga sem
reykja (sýnt í hundraðstölu).
Aldur 1974 1978 1982 1986
12 ára 12% 4% 2% 3%
13 ára 25% 13% 11% 4%
14 ára 36% 27% 26% 13%
15 ára 45% 39% 34% 25%
16 ára 54% 47% 36% 31%
Einnig mætti minnast á tann-
skemmdir. Þær eru mun algengari
í íslenskum bömum en börnum á
hinum Norðurlöndunum. Hér hafa
börn bæði fleiri viðgerðir og
skemmdar tennur en jafnaldrar
þeirra á Norðurlöndunum og stafar
það að miklu leyti af sykuráti sem
hér er meira en víða annars staðar,
en einnig af lélegri tannhirðu.
Leit að sjúkdómum á byijunar-
stigi getur bæði aukið lífslíkur og
komið í veg fyrir mikla vanlíðan.
Sem dæmi má nefna leit að krabba-
meini í leghálsi og bijóstum kvenna
og _í meltingarvegi.
Áætlaður kostnaður á ári við
hópskoðun á bijóstum íslenskra
kvenna með röntgenmyndatöku er
talinn jafngilda þeim kostnaði sem
bundinn er við að reka um 5—10
sjúkrarúm á ári. Á hveiju ári deyja
um 25 konur úr bijóstkrabbameini
en nýlegar rannsóknir benda til
þess að draga megi verulega úr
þessari dánartíðni m.þ.a. uppgötva
æxlið snemma.
Að lokum má nefna þann vágest
sem nýlega hefur vakið ótta manna
og umtal en það er eyðni. Eyðni
er sjúkdómur þar sem einmitt for-
varnir eru einu varnirnar sem duga
og þeim verður að beita ef hindra
á vaxandi útbreiðslu sjúkdómsins.
Að öllum þessum verkefnum og
mörgum fleiri þarf að vinna og
veita til þeirra fé.
Fjármögnun þessara verkefna er
í raun fjárfesting og mikil spamað-
arráðstöfun.
Mikilvægi heil-
brig-ðisfræðslu
Annar brýnn þáttur forvarna er
heilbrigðisfræðsla. Snar þáttur
þeirrar samvinnuáætlunar sem áður
var nefnd er almenn heilbrigðis-
fræðsla og upplýsingar svo og aukin
Guðrún Agnarsdóttir
„Það er afar brýnt að
tryg-gja nægilegt fjár-
magn til ýmissa for-
varnaraðgerða svo að
meiri áhersla verði í
raun lögð á að varð-
veita heilbrigði. Ein-
ungis þannig er hægt
að draga úr þörf fyrir
hina dýru viðgerðar-
þjónustu sem lækning
og meðferð sjúkdóma
óhjákvæmilega er.“
menntun heilbrigðisstarfsfólks og
kennara í þessum efnum og aukin
fræðsla í skólum. Það er mjög brýnt
að samræma og skipuleggja aukna
heilbrigðisfræðslu á íslandi og veita
henni vel skilgreinda lagalega stoð
og nægilega fjármögnun.
Almennri heilbrigðisfræðslu hef-
ur verið í ýmsu ábótavant hér á
landi. Heilsufræði hefur verið kennd
í skólum að vísu, en þó mjög mis-
vel, t.d. hefur fræðsla um kynlíf og
getnaðarvamir í gmnnskólum víða
verið vanrækt.
Á ámnum 1984—85 tók ísland
þátt í norrænu verkefni um heil-
brigðisfræðslu í gmnnskólum og
gekk það undir nafninu SPIN-
verkefnið og fór fram í tveim
skólum. Markmið þess var að þróa
heilbrigðisfræðslu í þátttökulönd-
unum og móta sameiginlega stefnu
landanna í málefnum heilbrigðis-
fræðslu og heilsuuppeldis. Mikil
áhersla var lögð á að samþætta
heilbrigðisfræðsluna öðm námi
þannig að allir starfsmenn skólans
væm virkir í heilsuuppeldi barn-
anna. Slíka fræðslu þarf að efla og
slíkt uppeldi þarf vitaskuld einnig
að fara fram á dagvistarheimilum
og fyrst og síðast á heimilum af
foreldmm sem em meðvituð um
heilbrigða lífshætti. Viðhalds-
fræðsla almennings um heilbrigðis-
mál hefur þó verið handahófskennd.
Stofnanir eða embættismenn á veg-
um hins opinbera, áhugasamir
einstaklingar félög og samtök heil-
Á SUMARDAGINN fyrsta þann
23. apríl verða hátíðarhöld á veg-
um Skátasambands Reykjavíkur,
m.a. skátaganga og skátamessa.
Áætlað er að skrúðgangan hefjist
kl. 10.00 og verður gengið frá
Skátahúsinu við Snorrabraut 60 og
sem leið liggur norður Snorrabraut
brigðra og sjúkra hafa að vísu gefið
út ágætis fræðsluefni og jafnvel
fylgt því eftir með kennslu eða
áróðri. Er vert í þessu sambandi
að lofa hið mikla og góða starf sem
hefur verið unnið í þessum efnum.
Frumvarp Kvenna-
listans um heilbrigðis-
fræðsluráð
Hins vegar hefur samræmda og
skipulega fræðslu vantað og hún
hefur ekki verið á ábyrgð neins
ákveðins aðila heldur miklu fremur
margra ólíkra aðila og þá aðeins
sem hluti af miklu stærra verksviði
þeirra, enda oft setið á hakanum.
Kvennalistinn flutti á þessu
kjörtímabili frumvarp til laga um
heilbrigðisfræðsluráð í því skyni að
samræma og skipuleggja aukna
heilbrigðisfræðslu og veita henni
lagalega stoð.
Heilbrigðisfræðsla hefur verið
skilgreind sem sérhver fræðsla er
hefur það markmið að einstaklingar
taki sjálfviljugir þátt í að auka heil-
brigði sína. Slík fræðsla og sú
vitneskja og leiðbeining sem hún
veitir, heyrir til mannréttinda.
Hennar er æ meiri þörf í flóknu
lífsmunstri tækniþjóðfélaga þar
sem óhollusta steðjar að í margvís-
legu gervi.
En fræðslan ein sér nægir þó
ekki til þess að tryggja það að ein-
staklingarnir geti tekið ábyrgð á
eigin heilsugæslu. Þeim verður jafn-
framt að vera það kleift efnahags-
lega og félagslega að velja sér
lifnaðarhætti í samræmi við þá heiÞ
brigðisfræðslu sem stunduð er. Á
ferðum mínum um vinnustaði und-
anfarnar vikur hef ég verið minnt
á það hve lág laun fólk fær víða
fyrir vinnu sína. Eg hef séð hve
óþolandi það er að geta ekki fram-
fleytt sér af dagvinnulaunum og
hve mikil streita fylgir því vinnu-
álagi sem margir búa við. Sú
láglaunastefna sem hér ríkir er
heilsuspillandi og hætt er við því
að fólk sem er undir svo miklu
vinnuálagi njóti ekki þeirrar and-
legu og félagslegu velferðar sem
tiltekin er í skilgreiningu Alþjóða
heilbrigðismálastofnunarinnar.
Konur bera uppi heil-
brigðisþjónustuna
Stjórnvöld hafa mikilvægu hlut-
verki að gegna í þessum efnum.
Þau verða að vera vel meðvituð um
nagsmuni heilbrigðis þegar þau
móta stefnu sína og taka ákvarðan-
ir, og gæta þess jafnframt að allir
þættir stjómsýslunnar séu sam-
virkir til að ná markmiðum heil-
brigðisfræðslu. Það má því segja
að heilbrigði einstaklinganna og
Qölskyldunnar ráðist að verulegu
leyti af þeirri hollustu sem stjóm-
völd sýna þeim.
Að lokum, heilbrigðisþjónustan
eins og hún er rekin byggist að
vemlegu leyti á vinnukrafti kvenna.
Þær em 85% þess fólks sem þar
starfar.
Veigamikið skilyrði fyrir góðri
heilbrigðisþjónustu er að þangað
fáist hæft fólk til starfa og því séu
búin mannsæmandi kjör. Það er því
gmndvallaratriði, að starfsfólk í
heilbrigðisþjónustu njóti launakjara
í samræmi við mikilvægi starfa
sinna til þess að fólkið í landinu
geti fengið góða heilbrigðisþjón-
ustu.
Höfundur er þingkona Kvennalist-
ans.
niður Laugaveg, austur Skóla-
vörðustíg og að Hallgrímskirkju en
þar verður haldin skátamessa undir
stjórn sr. Ragnars F. Lárussonar.
þess má geta að íslenskir skátar
em nú um 14.000 talsins. Eldri
skátar em sérstaklega hvattir til
að láta sjá sig.
Skátamessa og skrúð-
ganga fyrsta sumardag